ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ~ Ο ΣΦΥΓΜΟΣ ΤΗΣ ΗΛΙΟΥΠΟΛΗΣ

Σάββατο 15 Νοεμβρίου 2014

ΓΙΑ ΜΙΑ ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη

Ο μέσος αναγνώστης διαβάζει τη λογοτεχνία και εύλογα ταυτίζεται με τους χαρακτήρες, ζει την υπόθεση, συγκινείται, παθιάζεται, συμμετέχει στη δράση, εισάγεται με λίγα λόγια στο κλίμα του βιβλίου και το βιώνει σαν να είναι αληθινό. Έρχονται όμως νεότερες θεωρίες που απομυθοποιούν αυτήν τη μύηση και προβάλλουν τον τεχνητό χαρακτήρα του μυθιστορήματος, εστιάζουν στις κατασκευαστικές τεχνικές και φωτίζουν τις ραφές που συστήνουν κάθε κείμενο. Επιπλέον, ο συγγραφέας θεωρείται ότι έχει πεθάνει –σύμφωνα με τον Ρολάν Μπαρτ–, αφού είναι προϊόν της γλώσσας, το ίδιο το κείμενο αποδομείται –βλέπε Ντεριντά– και διαβάζεται από την πίσω πλευρά του υφαντού, ενώ ο αναγνώστης δεν νοείται πλέον ως αυτόβουλο υποκείμενο αλλά ως ενσάρκωση των μηχανισμών της ανάγνωσης.

Οφείλουμε να συζητήσουμε την αλήθεια των έργων τέχνης σαν κομματιών μιας ευρύτερης κοινωνικής πραγματικότητας, να πάψουμε να τα βλέπουμε σαν ένα κλειστό σύμπαν και να αναζητήσουμε τη σχέση τους με τον ίδιο τον άνθρωπο

Όλες αυτές οι μετανεωτερικές θεωρίες διαμορφώνουν ένα κλίμα συζήτησης το οποίο επιμένει στον τεχνοκρατικό προσανατολισμό της μελέτης της λογοτεχνίας και –με θετικιστικό πρίσμα– απομυθοποιεί τη μαγεία της ανάγνωσης. Όμως όλο και περισσότερο ακούγονται φωνές, από σοβαρούς μάλιστα μελετητές και στοχαστές, που ζητούν να αναθεωρήσουμε τη σχέση μας με την τέχνη και να επιστρέψουμε σε μια ανθρωπιστική προσέγγισή της. Ο Tzvetan Todorov λ.χ. στο έργο του Η λογοτεχνία σε κίνδυνο (Πόλις 2013) προτείνει εμφαντικά να απαγκιστρωθεί η μελέτη και η διδασκαλία τής λογοτεχνίας από τη σολιψιστική της εμμονή στη μορφή και να επιστρέψει στην ανάλυση των νοημάτων, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στο γενικότερο διάλογο των ιδεών. Πιο συγκεκριμένα, οφείλουμε να συζητήσουμε την αλήθεια των έργων τέχνης σαν κομματιών μιας ευρύτερης κοινωνικής πραγματικότητας, να πάψουμε να τα βλέπουμε σαν ένα κλειστό σύμπαν και να αναζητήσουμε τη σχέση τους με τον ίδιο τον άνθρωπο, χωρίς μονόπλευρη εστίαση στις αφηγηματικές τεχνικές και στις κατασκευαστικές της μεθόδους.

Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και ο Meyer Howard Abrams, ο οποίος είναι πολύ επιφυλακτικός απέναντι στις μεταστρουκτουραλιστικές θεωρήσεις που προδιέγραψα στην πρώτη παράγραφο. Στο παρόν βιβλίο του, που μετέφρασε στα ελληνικά ο Άρης Μπερλής, περιλαμβάνεται η ανακοίνωσή του που εκφώνησε το 1992 στο Πανεπιστήμιο της Αλαμπάμα, όταν ο ίδιος ήταν 80 χρονών. Σ’ αυτήν φαίνεται να γνωρίζει καλά τις θεωρίες που διέτρεξαν τον 20ο αιώνα, να έχει σταθμίσει τη συμβολή τους αλλά ταυτόχρονα να τίθεται ενάντιος σε όσες από αυτές τεμαχίζουν το αισθητικό φαινόμενο σε μέρη και προβάλλουν πιο πολύ τον πλαστό χαρακτήρα του, που υποβαθμίζει τον ρόλο του ανθρώπου ως συγγραφέα ή ως αναγνώστη.

O M.H. Abrams

Ο τρόπος με τον οποίο ο Μ. Έιμπραμς μιλά είναι σαφής, είναι κατανοητός ακόμα και στον ελαφρά υποψιασμένο και οι συλλογισμοί του έχουν καθαρά περιγράμματα: ο συγγραφέας δεν πέθανε μέσα στην αναγνώριση των πεδίων που τον συστήνουν, ο αναγνώστης δεν χάνει την αυτόβουλη, ατομική του ματιά, όσο κι αν ξέρουμε ότι είναι κι αυτός συνισταμένη ποικίλων συνιστωσών. Κι οι δύο στηρίζονται σε αληθινούς κόσμους, εμπνέονται από πραγματικούς ανθρώπους, κρίνουν τα λογοτεχνικά έργα, ως δημιουργός ο ένας ή ως αποδέκτης ο άλλος, με βάση τον περιβάλλοντα κόσμο και όχι με φακό μικροσκόπιου. Ο Αμερικάνος δηλαδή θεωρητικός πιστεύει ότι η λογοτεχνία αποτελείται από οντότητες που προκύπτουν από τον κόσμο στον οποίο ζούμε, «μιμείται» μια εξωλογοτεχνική συνθήκη και σχετίζεται, άμεσα ή έμμεσα, ευθέως ή τεθλασμένα, με τις εμπειρίες μας.

Παρόλο που ο προβληματισμός του M.H. Abrams ενέχει ισχυρές δόσεις εμπειρισμού, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την ανθρωποκεντρική του τοποθέτηση. Για να συνοψίσει το σκεπτικό του, διατυπώνει δύο ανακεφαλαιωτικά επιχειρήματα. Από τη μία, ο κόσμος των μεταδομιστικών αντιλήψεων, επειδή στηρίζεται σε μια λογοκρατική ανάλυση της λογοτεχνίας, απέχει παρασάγγες από τον κόσμο της ανθρώπινης εμπειρίας και γι’ αυτό ασφυκτιά μέσα στην επιστημολογική του στενότητα. Από την άλλη, η γλώσσα και η οπτική γωνία ανάλυσης των κειμένων διαφέρει πολύ από αυτήν που θα χρησιμοποιούσαν οι ίδιοι μελετητές, όταν θα ερευνούσαν την καθημερινότητα, γεγονός που δείχνει ότι συχνά αυτοί νεφελοβατούν σε μια τεχνητή πραγματικότητα.

Και παρά τις επιμέρους ενστάσεις, μπορεί κανείς, ακολουθώντας τον M.H. Abrams, να ξανασκεφτεί πόσο η αποπροσωποποίηση στον χώρο της θεωρίας (ειδικά με την αποδόμηση) έχει βλάψει τόσο την ουσιαστική ανάλυση του κειμένου όσο και την απόλαυση της αισθητικής του υπόστασης. Η ανθρωπιστική ματιά δεν πρέπει να εγκαταλειφθεί.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.