ΟΙ ΕΞΑΙΣΙΕΣ ΕΚΤΡΟΠΕΣ ΤΟΥ ΓΚΟΜΠΡΟΒΙΤΣ ~ Ο ΣΦΥΓΜΟΣ ΤΗΣ ΗΛΙΟΥΠΟΛΗΣ

Σάββατο 15 Νοεμβρίου 2014

ΟΙ ΕΞΑΙΣΙΕΣ ΕΚΤΡΟΠΕΣ ΤΟΥ ΓΚΟΜΠΡΟΒΙΤΣ

Για το βιβλίο του Witold Gombrowicz Διαθήκη (μτφρ. Θεόφιλος Τραμπούλης, εκδ. Πατάκη).

Του Γιώργου Λαμπράκου

Ο Πολωνός συγγραφέας μυθιστορημάτων, διηγη-μάτων και θεατρικών Βίτολντ Γκομπρόβιτς (1904-1969) δεν είναι μια συνηθισμένη περίπτωση. Με ευγενή καταγωγή, αναθρεμμένος με υπηρέτες και ιδιωτικούς δασκάλους, σπουδαγμένος νομικός μα χωρίς καμία επιθυμία ούτε και ουσιαστική ικανότητα για άσκηση του επαγγέλματος, εκκεντρικός, πολυταξιδεμένος, αμφιφυλόφιλος, άθεος, αυτοεξόριστος επί 24 χρόνια στην Αργεντινή χωρίς να μιλά ισπανικά, ξανά αυτοεξόριστος μέχρι τον θάνατό του στη Γαλλία, ο Γκομπρόβιτς θυμίζει με τον επαναστατημένο τρόπο ζωής του μιαν άλλη εποχή. Τότε, οι περισσότεροι Ευρωπαίοι συγγραφείς, εξαιτίας τρομερών εξωτερικών μεταβολών και εσωτερικών διχασμών, ανελέητης διαμάχης με το κατεστημένο (όσο ζούσε, τα περισσότερα έργα του Γκομπρόβιτς παρέμεναν απαγορευμένα στην κομμουνιστική Πολωνία – εκδίδονταν στο Παρίσι στα πολωνικά), καθώς και διαβίωσης σε μια γεωγραφική επικράτεια με συχνούς πολέμους, έπρεπε να παίρνουν συχνά οριακές αποφάσεις.

Eκκεντρικός, πολυταξιδεμένος, αμφιφυλόφιλος, άθεος, αυτοεξόριστος επί 24 χρόνια στην Αργεντινή χωρίς να μιλά ισπανικά, ξανά αυτοεξόριστος μέχρι τον θάνατό του στη Γαλλία.

Ακόμα και η απόφαση του Γκομπρόβιτς να εκδοθεί ένα βιβλίο με τις προσωπικές του απόψεις για τα έργα του είναι κάπως οριακή, αν σκεφτούμε τον μοναχικό και ιδιόρρυθμο χαρακτήρα του. Κάποια στιγμή, στα μέσα της δεκαετίας του 1960 και ενώ το έργο του μεταφράζεται και διαδίδεται σε δεκάδες χώρες μετατρέποντάς τον σε λογοτεχνική διασημότητα, ένας νεαρός Γάλλος συγγραφέας και εκδότης, ο Ντομινίκ ντε Ρου, παθιάζεται τόσο πολύ μαζί του ώστε τον πείθει να κάνουν κάποιες συνομιλίες με θέμα τη ζωή και το έργο του. Ο Πολωνός συγγραφέας, θεωρώντας πως το έργο του έχει παρερμηνευθεί και διαστρεβλωθεί σε ακραίο βαθμό, και ενόψει της αυξανόμενης φήμης του (φέρεται μάλιστα να είναι υποψήφιος για Νόμπελ), αποφασίζει να ενδώσει και να απαντήσει στις ερωτήσεις του ντε Ρου γραπτώς (κυρίως λόγω μιας ασθένειας που τον ταλαιπωρούσε επί χρόνια, αλλά και επειδή έχει πολλά να πει…). Το αποτέλεσμα είναι η λογοτεχνική του Διαθήκη(1968), που πρόσφατα κυκλοφόρησε και στα ελληνικά σε μετάφραση Θεόφιλου Τραμπούλη.

Αντιφατική προσωπικότητα

Όπως διαπιστώνει αμέσως ο αναγνώστης της Διαθήκης, ο Γκομπρόβιτς είναι ο άρχοντας της αντίφασης: ένας ευγενής που περιφρονεί την ευγενή καταγωγή του, ένας μεγαλοαστός που ταυτίζεται με τους οικονομικά κατώτερους και σαγηνεύεται από «τις εκτροπές της ύπαρξης», ένας υπερώριμος που χλευάζει την υποτιθέμενη ωριμότητα του δυτικού ανθρώπου, ένας λογικός που αντιμάχεται την καθαρή λογική, ένας τετραπέρατος που διακωμωδεί την εξυπνάδα, ένας απολιτικός (όπως επισημαίνει ο ίδιος) που δηλώνει (στην αμέσως επόμενη σελίδα) ακροαριστερός και υπέρμαχος του προλεταριάτου, ένας εστέτ που λατρεύει τα φτηνά καταγώγια, ένας τζέντλεμαν που δεν διστάζει να μπλέξει με τον αργεντίνικο υπόκοσμο, ένας συγγραφέας με τρομακτική αυτοπεποίθηση που ισχυρίζεται πως ζει στο μεσοδιάστημα των πραγμάτων (όλα «τα ανάμεσα της ζωής μου», όπως γράφει), ένας ανθρωπιστής που αποστρέφεται τον ρόλο του διανοούμενου, ένας τύπος πέραν του καλού και του κακού που ως άλλος Νίτσε μιλά ακατάπαυστα για την ηθική, ένας θεωρητικός που απεχθάνεται τις θεωρίες, ένας «αντιπαριζιάνος» που κατέληξε στο Παρίσι, ένας «αντιλογοτεχνικός» που έγινε διάσημος για τη λογοτεχνία του, ένα «αουτσάιντερ» που παίρνει συνεχώς βραβεία (οι τρεις τελευταίες λέξεις σε εισαγωγικά είναι αυτοχαρακτηρισμοί). Ο Γκομπρόβιτς είναι προπαντός υπερήφανος για τις αντιφάσεις του: έχει τα πάντα μέσα του και τα ξεδιπλώνει απλόχερα και χαρισματικά μπροστά μας ώστε να τα εκτιμήσουμε.

Ακολουθώντας τον ίδιο τον δημιουργό μες στο εργαστήρι του, βλέπουμε πως από το πρώτο του βιβλίο (Αναμνήσεις τηςεποχής της ανωριμότητας, 1933) μέχρι το τελευταίο του (Κόσμος, 1965) δεσπόζουν ορισμένες ιδέες και τάσεις, εκ των οποίων η Μορφή, η ανωριμότητα, το παράλογο και η παρωδία είναι μάλλον οι βασικότερες. Η Μορφή είναι μια ιδιαζόντως πολυδιάστατη έννοια, που στη σκέψη του Γκομπρόβιτς φανερώνει κατά κύριο λόγο την κατάσταση της ασταμάτητης αλληλεπίδρασης και αλληλοδιαμόρφωσης των ανθρώπων, καθώς και τη συνακόλουθη έκφραση αυτής της κατάστασης στις διάφορες καλλιτεχνικές μορφές. Όταν μάλιστα οι μορφές αυτές είναι ισχυρές, επηρεάζουν με τη σειρά τους την πορεία της συνείδησης και αυτοσυνείδησης μορφώνοντας, διαμορφώνοντας και παραμορφώνοντας την ανθρώπινη ύπαρξη. Ο άνθρωπος, ωστόσο, παραμένει πάντα δέσμιος της Μορφής, ανίκανος να φτάσει στο έσχατο βάθος της αυτεπίγνωσής του, ικανός το πολύ-πολύ (αν είναι ιδιοφυής) να συμμετέχει λίγο παραπάνω από τους άλλους σε νέες διαπλάσεις της Μορφής. Ή, όπως έγραφε κάπου ο Σιοράν, «Η ύπαρξη είναι λογοκλοπία».

Σε όλα τα έργα του Γκομπρόβιτς, πεζογραφικά και θεατρικά, το παράλογο ξεδιπλώνεται με χιούμορ, διορατικότητα και έναν καλά κρυμμένο, αλλά υπαρκτό, ανθρωπισμό.

Με την έννοια της Μορφής σχετίζεται, μεταξύ άλλων, η «παραπλανητικά απλοϊκή» έννοια της ανωριμότητας, ιδίως όπως φανερώνεται στο πρώτο του μυθιστόρημα, το θεοπάλαβο Φερντυντούρκε (1937). Εδώ, σε μια άκρως παρωδιακή μορφή, ο Γκομπρόβιτς γκρεμίζει την αυτοπεποίθηση του δυτικού ανθρώπου για την υποτιθέμενη ορθολογικότητα και ωριμότητά του, τις υποτιθέμενες λύσεις του απέναντι στα μεγάλα προβλήματα – κι όλα αυτά, ας μην το ξεχνάμε, προτού ξεσπάσει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Όπως σημειώνει: «Η αφετηρία μου είναι παραπλανητικά απλοϊκή: Υποκρινόμαστε όλοι μας ότι είμαστε πιο έξυπνοι και πιο ώριμοι από ό,τι είμαστε στην πραγματικότητα».

Όσον αφορά το παράλογο, τα πράγματα είναι λίγο πιο σαφή, τουλάχιστον από ιστορική άποψη: μεγαλώνοντας στον Μεσοπόλεμο, στην πιο ενδιαφέρουσα και ταραγμένη εποχή του 20ού αιώνα, ο Γκομπρόβιτς ένιωσε βαθιά μέσα του το παράλογο της ύπαρξης, όπως το ένιωσαν όχι μόνο οι άλλοι δύο κορυφαίοι πεζογράφοι του πολωνικού μοντερνισμού (Βίτκιεβιτς, Σουλτς), αλλά και οι «συνάδελφοί» τους στο Παρίσι (Μπέκετ, Ιονέσκο, Καμύ, Σαρτρ), στη Βιέννη, στο Βερολίνο, στο Λονδίνο και στις άλλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Σε όλα τα έργα του Γκομπρόβιτς, πεζογραφικά και θεατρικά, αυτό το παράλογο, ένα παράλογο που σχετίζεται ιδιαίτερα με τη θεμελιώδη έννοια της αποτυχίας (όπως τη βλέπουμε κυρίως στο έργο του Μπέκετ και του Σιοράν), ξεδιπλώνεται με χιούμορ, διορατικότητα και έναν καλά κρυμμένο, αλλά υπαρκτό, ανθρωπισμό. Ο δικός του ανθρωπισμός, ωστόσο, δεν ενέχει την ευκολία, την κολακεία, τον λαϊκισμό του συνηθισμένου ανθρωπισμού: πόσοι συγγραφείς έχουν τα κότσια να δηλώνουν πως γράφουν «μόνο για λόγους εγωιστικούς» επειδή δεν διαθέτουν το «πτυχίο» που τους λέει ότι οφείλουν «να καθοδηγούν την ανθρωπότητα»;

Η Διαθήκη ενός πολιτισμένου βαρβάρου

Στη Διαθήκη του ο Γκομπρόβιτς μάς μιλά για ένα σωρό ανθρώπους, πράγματα και καταστάσεις: για την Πολωνία ως μια χώρα στις παρυφές του νεότερου ευρωπαϊκού πνεύματος, όπου «τα μεγάλα κινήματα της ευρωπαϊκής κουλτούρας» έφταναν μόνο ως «μια εξασθενημένη ηχώ» (εδώ, όσα επισημαίνει θυμίζουν την Ελλάδα με τρόπο ιλαροτραγικό). Θα αναφερθεί στις νεανικές εξεγέρσεις της δεκαετίας του ΄60, για τις οποίες επιφυλάσσει δηκτικά σχόλια: «Οι φοιτητικές ταραχές στην Ανατολική Ευρώπη δεν μοιάζουν καθόλου με αυτές της Δύσης. Οι πρώτες είναι αποτέλεσμα δυστυχίας, οι δεύτερες κορεσμού». Θα πει πως «η λογοτεχνία του μέλλοντος εξαρτάται από τον επανανθρωπισμό του απάνθρωπου» και πως «ο πρωταρχικός στόχος της δημιουργικής λογοτεχνίας είναι να δώσει νέα πνοή στα προβλήματά μας […] Περιμένω από τη νέα γενιά μια αλλαγή στον τόνο».

Όλες τις απόψεις τις διατυπώνει σε ένα ύφος παιγνιώδες, προκλητικό, παραδοξολογικό, σαρκαστικό και αυτοσαρκαστικό.

Σε άλλο σημείο θα επισημάνει ότι «σε πολύ λίγο καιρό η επιστήμη και η τεχνολογία θα καταργήσουν τη διάκριση μεταξύ δεξιάς και αριστεράς και θα μας θέσουν άλλα, ριζικά διαφορετικά προβλήματα»: πρόβλεψη εύστοχη και προχωρημένη για την εποχή της, την οποία μισό αιώνα μετά οι περισσότεροι διανοούμενοι, συγγραφείς και καλλιτέχνες, ιδίως στα καθ’ ημάς, αδυνατούν να κατανοήσουν, ενόσω τσακώνονται τσαλαβουτώντας ακόμα σε παρωχημένες έννοιες και ιδέες. Όλες αυτές τις απόψεις, ωστόσο, τις διατυπώνει σε ένα ύφος παιγνιώδες, προκλητικό, παραδοξολογικό, σαρκαστικό και αυτοσαρκαστικό: «Εγώ είμαι χιουμορίστας, γελωτοποιός, ακροβάτης, προβοκάτορας. Τα έργα μου κάνουν διπλές κωλοτούμπες για να διασκεδάσουν το κοινό μου. Εγώ είμαι τσίρκο, λυρισμός, ποίηση, τρόμος, καβγάς, παιχνίδια, τι άλλο θέλετε;»

Η ελληνική έκδοση της Διαθήκης συνοδεύεται από εκτενές «Παράρτημα» με εισαγωγικά κείμενα του ντε Ρου και του Μορίς Ναντό (ο Γκομπρόβιτς είναι «επαγγελματίας έφηβος» σημειώνει ο πρώτος, είναι ένας «πολιτισμένος Βάρβαρος» διαπιστώνει ο δεύτερος), αυτό- και εργοβιογραφία, καθώς και πολλές επιστολές μεταξύ Γκομπρόβιτς και ντε Ρου, που αναλώνονται κυρίως σε πρακτικά, εκδοτικά θέματα. Σε αυτές, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πολεμικές απόψεις του ντε Ρου για τη γαλλική διανόηση («Οι νέοι συγγραφείς είναι ένας μύθος. Υπάρχουν οι συγγραφείς κι αυτοί που δεν είναι συγγραφείς»), ενώ και ο Γκομπρόβιτς δεν μασάει τα λόγια του: «Θα απαντήσω στην ερώτησή σας σχετικά με την οργισμένη νεολαία (εάν ήμουν ο Στρατηγός [ενν., ο ντε Γκωλ], θα τους έβαζα όλους φυλακή για αλητεία, ιδίως τους μουσάτους)».

Σε μια παλαιότερη κριτική μας για το τελευταίο μυθιστόρημα του Πολωνού συγγραφέα («Ένας συνηθισμένος, ασυνήθιστος κόσμος», Bookpress, 10/3/2013), είχαμε σημειώσει τα εξής: «Το παράλογο, το γκροτέσκο, η βλακεία, ο ειρωνικός σκεπτικισμός, η ριζική απορία, η ετερογονία των σκοπών, η εναλλαγή έκπληξης και πλήξης, η αμφιθυμία μεταξύ ασημαντότητας και πανσημίας, το ανοίκειο προσώπων και πραγμάτων, η χιουμοριστική μπουρδολογία συνθέτουν ένα πολύσημο και παραδόξως συγκινητικό μυθιστόρημα». Τα ίδια ισχύουν και για την παρούσα πνευματική του διαθήκη. Όσοι γνωρίζουν ήδη τον Γκομπρόβιτς, αξίζει να τον μάθουν καλύτερα και διά στόματος του ιδίου. Για όσους δεν τον γνωρίζουν, ηΔιαθήκη είναι μια καλή αρχή ώστε στη συνέχεια να περάσουν πιο ομαλά στα ίδια τα λογοτεχνικά έργα, που συνιστούν, όπως πάντα, την ουσία.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.