Τετάρτη 15 Απριλίου 2015

ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ

Για το βιβλίο του Νίκου Μπακουνάκη Δημοσιογράφος ή ρεπόρτερ (εκδ. Πόλις).

Της Τόνιας Μάκρα

To βιβλίο του Νίκου Μπακουνάκη αποτελεί αναμφισβήτητα σταθμό στην στοιχειώδη έως ανύπαρκτη μέχρι στιγμής έρευνα σχετικά με την ιστορία του ελληνικού Τύπου. Στο μέλλον θα αναχθεί φυσικά σε σταθερή βιβλιογραφία για κάθε μελετητή των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Αφού ουσιαστικά πρόκειται για την πρώτη έρευνα των εφημερίδων της Αθήνας η οποία, με πρωτοφανή πληρότητα, εστιάζει στην γέννηση του ημερήσιου ανεξάρτητου Τύπου προς το τέλος του 19ου αιώνα, στο περιεχόμενό του, την έλευση της καθημερινής ειδησεογραφίας, το ρόλο και το επάγγελμα του δημοσιογράφου, τα πρακτορεία διανομής. Χωρίς να ξεχνά να συνδέσει αυτή την συναρπαστική ιστορία με τις τεχνολογικές εξελίξεις από τον τηλέγραφο έως την λινοτυπική μηχανή στοιχειοθεσίας που επιτρέψανε στον Τύπο να αναπτυχθεί ραγδαία αλλά και στους δημοσιογράφους να ανταποκριθούν ακόμα και στις ανάγκες κάλυψης των πολεμικών συρράξεων.

Η σχέση λογοτεχνίας – δημοσιογραφίας αποτελεί ένα ακόμα (από τα πολλά), πεδίο έρευνας και μελέτης του Νίκου Μπακουνάκη, ο οποίος, χάρη στην άνεση που διαθέτει στην γραφή, μας παραδίδει ένα εγχειρίδιο πλούσιο σε πληροφορία και γνώση.

Ενα ακόμα σημαντικό πλεονέκτημα αυτής της, μοναδικής για τα ελληνικά δεδομένα, έρευνας είναι η εξωστρέφεια που την χαρακτηρίζει. Η ανάλυση του ελληνικού Τύπου παρουσιάζεται παράλληλα με την ιστορία της Ημερήσιας,ανεξάρτητης εφημερίδας στην Βόρεια Αμερική, την Αγγλία, την Γαλλία κ.ά. Σε τόπους όπου γεννήθηκε επίσης σε παρόμοιες εποχές η ανάγκη να εγκαταλείψει η εφημερίδα τον προσωποπαγή χαρακτήρα συγχρόνως με το ρόλο του "εργαλείου" έκφρασης των πολιτικών απόψεων του εκδότη της που έπαιζε μέχρι τότε. Οι ανεξάρτητες εφημερίδες ήταν εμπορικές επιχειρήσεις που κυκλοφορούσαν σε χαμηλή τιμή, ώστε να μπορούν να φτάσουν σε όσο το δυνατόν περισσότερα χέρια και των οποίων η ύλη ήταν ποικίλη (ειδήσεις, αγγελίες, διηγήματα σε συνέχειες, νέα της πόλης, αστυνομικές ειδήσεις κ.ά). Μάλιστα, στην Ελλάδα για πολλά χρόνια, στη θέση του δημοσιογράφου υπήρξαν γνωστοί λογοτέχνες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Αυτή η σχέση λογοτεχνίας – δημοσιογραφίας αποτελεί ένα ακόμα (από τα πολλά) πεδίο έρευνας και μελέτης του Νίκου Μπακουνάκη, ο οποίος, χάρη στην άνεση που διαθέτει στην γραφή, μας παραδίδει ένα εγχειρίδιο πλούσιο σε πληροφορία και γνώση, απολαυστικό για τον μυημένο αναγνώστη στη μελέτη βιβλίων κοινωνικής ιστορίας, στον δημοσιογράφο επαγγελματία και τέλος τον φοιτητή.

Ιστορία με ανθρώπινο πρόσωπο

Εξειδικεύοντας πρέπει να αναφέρουμε ότι το βιβλίο είναι «η πρώτη έρευνα στην οποία ο ελληνικός Τύπος δεν αντιμετωπίζεται ως κεφάλαιο της πολιτικής ιστορίας αλλά ως αυτόνομο αφηγηματικό πεδίο, με τους δικούς του κανόνες σε σχέση με την λειτουργία του βλέματος του ρεπόρτερ, της μαρτυρίας, του πρώτου προσώπου, της τεκμηρίωσης του γεγονότος, της υπογραφής», όπως αναφέρεται στο οπισθόφυλλο της έκδοσης. Πρωτογενές υλικό της έρευνας αποτέλεσαν οι εφημερίδες του τέλους 19ου αιώνα και του πρώτου μισού του 20ου σε ψηφιοποιημένη μορφή.

Το ευρύτατο ερευνητικό πεδίο προσεγγίζεται μέσω μιας κοινής συνισταμένης που είναι η δημοσιογραφική αφήγηση, ή αλλιώς «η ιστορία με ανθρώπινο πρόσωπο (human interest story), όπως την ονομάζουν οι αμερικανοί, fait divers όπως την ονομάζουν οι γάλλοι, ένα είδος με το οποίο ο Τύπος στρέφεται προς το πραγματικό και αναπαριστά ή εξιστορεί την πραγματικότητα». Οι κατηγορίες που προσφέρουν αφειδώς ειδήσεις παρόμοιου χαρακτήρα και ενδιαφέροντος είναι «το αστυνομικό δελτίο, τα δικαστικά πρακτικά, το κοινωνικό περιθώριο και η εργατική τάξη, οι πόλεμοι είναι οι προνομιακοί χώροι απ' όπου η δημοσιογραφική αφήγηση αντλεί τα θέματά της».

Ρεπορτάζ που κόβουν την ανάσα

Με "εργαλείο" λοιπόν τα ρεπορτάζ που αφορούν ανθρώπινες ιστορίες –ρεπορτάζ συγκλονιστικά που παρατίθενται στο Παράρτημα και ομολογουμένως διαβάζονται με πάθος– ο Νίκος Μπακουνάκης πιάνει το μίτο από την αρχή. Από την έκδοση της πρώτης ημερήσιας (Εφημερίς), που κυκλοφορεί στην Αθήνα ως ανεξάρτητη εφημερίδα διευρυμένου κοινού περνά στην Ακρόπολις του Βλάση Γαβριηλίδη (1883). Τομή για τον ελληνικό Τύπο η Ακρόπολις θα συνδέσει την εμφάνισή της “με τη δημοσιογραφική αστυνομική αφήγηση”, πολιτική που θα διατηρήσει και στη διάρκεια του 20ου αιώνα.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα το μακροσκελές ρεπορτάζ (16/1/197), σχετικά με τα επεισόδεια που είχαν ξεσπάσει στο Πανεπιστήμιο μεταξύ φοιτητών και αστυνομικών δυνάμεων. Με εντυπωσιακά ζωντανό τρόπο ο ρεπόρτερ εξιστορεί τα συμβάντα με λεπτομέρεια προκαλώντας σασπένς καθώς χειρίζεται με τρόπο εξαιρετικό την γλώσσα. Ομολογώ ότι αυτό το διήγημα, όπως ουσιαστικά αξίζει να χαρακτηριστεί, όπως και τα υπόλοιπα ρεπορτάζ που καταγράφονται στις σελίδες του βιβλίου, είναι από τα καλύτερα κείμενα που έχω διαβάσει ως αναγνώστης αλλά και ως δημοσιογράφος.

Η δημοσιογράφος μπαίνει σε αυτό το άβατο των γυναικών, μιλάει μαζί τους, περνά μια ολόκληρη μέρα στα σπίτια τους, τρώει στην μοναδική ταβέρνα, όπου το βράδυ συχνάζουν οι άνδρες της γειτονιάς, πίνουν, τραγουδάνε, χορεύουν και γλεντάνε, για να επιλέξουν στο τέλος τη γυναίκα που θα τους κρατήσει συντροφιά γι' εκείνο το βράδυ.

Εξίσου συγκλονιστικό, τόσο σαν θέμα αλλά και σαν –υπέροχη– γραφή είναι η σειρά ρεπορτάζ που υπογράφει η συγγραφέας-δημοσιογράφος Λιλίκα Νάκου (1904-1989), σχετικά με το γκέτο πορνείας του Πειραιά, στα Βούρλα. Η δημοσιογράφος μπαίνει σε αυτό το άβατο των γυναικών, μιλάει μαζί τους, περνά μια ολόκληρη μέρα στα σπίτια τους, τρώει στην μοναδική ταβέρνα, όπου το βράδυ συχνάζουν οι άνδρες της γειτονιάς, πίνουν, τραγουδάνε, χορεύουν και γλεντάνε, για να επιλέξουν στο τέλος τη γυναίκα που θα τους κρατήσει συντροφιά γι' εκείνο το βράδυ. Η Νάκου σκιαγραφεί χαρακτήρες, αποτυπώνει χώρους, μιλάει για αβυσαλλέους πόνους και στιγμιαίες χαρές. Σπουδαίο κείμενο που ο κάθε δημοσιογράφος θα ήθελε να ήταν αυτός που θα είχε βάλει στο τέλος την υπογραφή του!

Αυτά τα ρεπορτάζ είναι δύο μόνον δείγματα όσων χρησιμοποιηθήκανε ως "εργαλεία" έρευνας και τα οποία είναι αρκετά. Ολα μάλιστα διαθέτουν παρόμοια αξία ως προς το ευφάνταστο του θέματος και την εξαιρετική γραφή. Η γλώσσα τους αποκαλύπτει το υψηλό μορφωτικό επίπεδο των δημοσιογράφων της εποχής. Διαθέτουν αφηγηματική πλοκή, κάτι που φανερώνει την αναπόσπαστη σχέση που συνδέει το ρεπορτάζ με ανθρώπινο πρόσωπο με την αστυνομική λογοτεχνία, που γεννάτε παρόμοια εποχή.

Το Ελεύθερο Βήμα, ο δεύτερος σταθμός στην εξέλιξη του γραπτου Τύπου

Από την Ακρόπολις, την πρωτοπόρα εφημερίδα σε όλους τους τομείς, σημειώνεται μια ποσοτική αύξηση των εφημερίδων στις δύο πρώτες δεκαετιες του 20ου αιώνα, η οποία μελετάτε από τον Μπακουνάκη εξονυχιστικά. Εστιάζουμε μόνο στην έκδοση τριών τίτλων, που δίνουν ακόμα το παρόν στα περίπτερα: του Εθνους (1913), και της Καθημερινής (1919), του Άγγελου Βλάχου. Αλλά και στο Ελεύθερο Βήμα (6/2/1922), του Δημήτρη Λαμπράκη, την εφημερίδα που θα αποτελέσει τη δεύτερη μεγάλη τομή στην εξέλιξη της σύγχρονης δημοσιογραφίας.

Οι Αφηγητές

Στο βιβλίο του Νίκου Μπακουνάκη όλες οι πλευρές και οι κλάδοι του Τύπου αναλύονται εμπεριστατωμένα: η οργάνωση των εφημερίδων, η διανομή τους και η ίδρυση των πρακτορείων διανομής Τύπου, το τιράζ, η ανταπόκρισή τους στις νέες τεχολογίες, το άνοιγμα τους στο νέο κόσμο.

Στο βιβλίο του Νίκου Μπακουνάκη όλες οι πλευρές και οι κλάδοι του Τύπου αναλύονται εμπεριστατωμένα: η οργάνωση των εφημερίδων, η διανομή τους και η ίδρυση των πρακτορείων διανομής Τύπου, το τιράζ, η ανταπόκρισή τους στις νέες τεχολογίες, το άνοιγμα τους στο νέο κόσμο.

Πρωταγωνιστές του βιβλίου είναι οι Αφηγητές, οι δημοσιογράφοι με τους όρους και τις ιδιότητές τους, ρεπόρτερ, συντάκτες κ.λ.π., η επαγγελματοποίησή τους, η ίδρυση των σωματείων και η ιστορία των ενώσεών τους. Αλλά και η απίστευτη καθυστέρηση στην ίδρυση δημοσιογραφικής σχολής πανεπιστημιακού επιπέδου, που στα υπόλοιπα κράτη, με πρώτες τις Ηνωμένες Πολιτείες, είχε θεσμοθετηθεί από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα.

Το βασικό συμπέρασμα της μελέτης του βιβλίου του Νίκου Μπακουνάκη υποστηρίζει ότι η σύγχρονη δημοσιογραφία αναπτύσσεται στην Ελλάδα σε παράλληλους ρυθμούς με το διεθνή Τύπο και φυσικά σε αρμονική σχέση με την ανάπτυξη της τεχνολογίας (τηλέγραφος, τηλέφωνο, λινοτυπία κ.ά). Η πολύ επιτυχημένη παράλληλη παρουσίαση της δημοσιογραφίας σε όλα σχεδόν τα κράτη της Ευρώπης, της Βόρειας Αμερικής και την Ελλάδα, με τη μοναδικότητα της έρευνας, είναι ένα ακόμα προνόμιο του βιβλίου, το οποίο έρχεται να συμπληρώσει βιβλιογραφικά την Ιστορία του Ελληνικού Τύπου του Κωνσταντίνου Μάγερ. Μια τρίτομη έρευνα η οποία εκδόθηκε στη διάρκεια της δεκαετίας του '50 και η οποία μετά από εξήντα ολόκληρα χρόνια βρίσκει επιτέλους το πρέπον σύγγραμμα για να παραδώσει την βιβλιογραφική σκυτάλη.

* Η ΤΟΝΙΑ ΜΑΚΡΑ είναι δημοσιογράφος.