Σάββατο 27 Φεβρουαρίου 2016

Μεταξύ Στάλιν, Χίτλερ και καπιταλιστικής πίτσας

Για το αυτοβιογραφικό βιβλίο του Gary Shteyngart Μικρή αποτυχία. Μια αυτοβιογραφία (μτφρ. Νίκος Α. Μάντης, εκδ. Καστανιώτη).

Του Γιώργου Λαμπράκου

Όταν ένας συγγραφέας γύρω στα σαράντα του αποφασίζει να γράψει και να εκδώσει την αυτοβιογραφία του έχοντας στο ενεργητικό του μόνο τρία βιβλία, θα μπορούσε βάσιμα να κατηγορηθεί για υπέρμετρο ναρκισσισμό, αν όχι και για υπέρμετρη βλακεία – αυτά τα δύο πάνε συχνά μαζί. Ο Γκάρι Στάινγκαρτ, που γεννήθηκε στην πάλαι ποτέ Σοβιετική Ένωση στους κόλπους μιας εβραϊκής οικογένειας και στα επτά του χρόνια μετακόμισε μόνιμα με τους γονείς του στη Νέα Υόρκη, εξέδωσε το 2014 την αυτοβιογραφία του, που πλέον κυκλοφορεί με τίτλοΜικρή αποτυχία σε μετάφραση του Νίκου Α. Μάντη. Είναι άραγε, ως τόσο πρώιμος αφηγητής και τρόπον τινά διαφημιστής της ζωής του, μια τέτοια περίπτωση; Μόνο το ίδιο το βιβλίο θα μπορούσε να δώσει την απάντηση. Και η απάντηση είναι ευτυχώς –τι ανακούφιση για τον αναγνώστη που θέλει να αποφύγει το κουτσομπολιό– αρνητική.

Σε 25 κεφάλαια με χαρακτηριστικούς τίτλους, καθένα από τα οποία ξεκινά με μια φωτογραφία του συγγραφέα και μια αστεία λεζάντα, ο Στάινγκαρτ περιγράφει την πορεία της ζωής του: ασθματικό παιδί που θέλει να γράψει βιβλία (πρώτο έργο, Ο Λένιν και η μαγική του χήνα, με δώρο ένα κομμάτι τυρί από τη γιαγιά για κάθε σελίδα), μετανάστης από τη δήθεν καλή μαμά Ρωσία στον μεγάλο «εχθρό» Αμερική, ανήσυχος έφηβος σε εβραϊκά σχολεία ο οποίος πασχίζει να μάθει άριστα τη νέα γλώσσα (ώστε να γίνει το όνειρό του πραγματικότητα) και συγχρόνως να μην ξεχάσει τη μητρική του, φοιτητής με έφεση –όπως τα περισσότερα ενδιαφέροντα άτομα– στο αλκοόλ και τα ναρκωτικά, λούζερ στον έρωτα («Στο μεταξύ τα χείλια του Μπράιαν είναι ενωμένα με της φιλενάδας του, γεγονός που παρατηρώ με φθόνο, και τα δικά μου είναι ενωμένα με το στόμιο του περιπτερόμπιρου μέσα στη χάρτινη σακούλα») αλλά και με επιτυχίες στη συνέχεια, εκκολαπτόμενος συγγραφέας που ψάχνει τον βηματισμό του στο επίπεδο της γραφής αλλά και της έκδοσης, και πλέον αναγνωρισμένος και βραβευμένος δημιουργός, μεταφρασμένος σε πολλές γλώσσες.

Τα επεισόδια με τον ιδιαίτερα βάναυσο πατέρα του και την αυστηρή εβραία μάνα του ανατιμώνται σε αξία κυρίως όταν ερμηνεύονται στο πλαίσιο της σοβιετικής κοινωνίας, την οποία ο Στάινγκαρτ ανατέμνει με έναν κοφτερότατο –βιωμένο και πονεμένο– σαρκασμό.

Όλα αυτά όμως δεν θα είχαν ιδιαίτερη σημασία εάν ο ίδιος ο συγγραφέας δεν είχε την ικανότητα και μαζί τη βούληση να εντάσσει καίρια και διαρκώς τη ζωή του στο ευρύτερο κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό γίγνεσθαι, που σε πολλά κεφάλαια τού κλέβει τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Τα επεισόδια με τον ιδιαίτερα βάναυσο πατέρα του και την αυστηρή εβραία μάνα του («μικρή αποτυχία», «μυξιάρης», ήταν μερικά από τα προσωνύμια για τον φιλάσθενο γιο τους) ανατιμώνται σε αξία κυρίως όταν ερμηνεύονται στο πλαίσιο της σοβιετικής κοινωνίας, την οποία ο Στάινγκαρτ ανατέμνει με έναν κοφτερότατο –βιωμένο και πονεμένο– σαρκασμό.

Από τις διακοπές που έκαναν οικογενειακώς όταν έφευγαν από τη γενέτειρά του, το Λένινγκραντ («Οι σοβιετικές διακοπές ήταν μια βαριά, εξαντλητική δουλειά. Στην Κριμαία ξυπνούσαμε νωρίς το πρωί για να στηθούμε στην ουρά για γιαούρτι…», ενώ η ουρά για φαΐ επανέρχεται συχνά: «ακόμα και η προοπτική ενός δύσοσμου ψαριού μιας εβδομάδας προσελκύει εκατοντάδες ανθρώπους σε μια ουρά») μέχρι την πασίγνωστη σοβιετική προπαγάνδα (η γιαγιά του, κατά τη μετακόμιση, κουβαλούσε τρία κιλά σαπούνι γιατί κάποια σοβιετικά ΜΜΕ έλεγαν ότι στην Αμερική υπάρχει έλλειψη) και τις προβληματικές τεχνολογικές εξελίξεις («Η τηλεόραση είναι αντικείμενο μεγάλης επιφύλαξης εκ μέρους του σοβιετικού πληθυσμού, γιατί συχνά συνηθίζει να εκρήγνυται»), ο Στάινγκαρτ περιγράφει με έντονο θυμό, αλλά και με αδιάπτωτο χιούμορ (αυτά τα δύο, γράφει είναι η «πρωταρχική κληρονομιά» του), τα πρώτα του χρόνια σε μια αυτοκρατορία που κατέρρευσε από τις ίδιες της τις άλυτες αντιφάσεις. Φεύγοντας, στο στόμα του μικρού μετανάστη απομένει «το σκούρο ρώσικο ψωμί, με μια γεύση από κακοοργωμένο χώμα και χωριάτικη αδιαφορία απέναντι στον θάνατο».

Η αυτοβιογραφία του Στάινγκαρτ είναι ένα μάθημα της τραγικής ιστορίας του 20ού αιώνα, ιστορίας απερίγραπτων διώξεων και καταστολών, ιστορίας ολοκληρωτισμών.

Η οικογένεια Στάινγκαρτ δεν έχει υποφέρει βέβαια στα χέρια μόνο των κομουνιστών (στην καθημερινή ζωή, αλλά και παλιότερα με τον θείο Ααρών στα γκουλάγκ), αλλά και των ναζί: «το οικογενειακό δράμα είναι Στάλιν και Χίτλερ. Καθώς οδηγώ τους συγγενείς μου στην πορεία τους εντός αυτού του βιβλίου, θυμηθείτε παρακαλώ ότι τους οδηγώ επίσης και προς τους τάφους τους, και ότι πιθανότατα θα βρουν το τέλος τους με κάποιους απ’ τους χειρότερους τρόπους που είναι δυνατό κάτι τέτοιο». Μεταξύ άλλων, η αυτοβιογραφία του Στάινγκαρτ είναι ένα μάθημα της τραγικής ιστορίας του 20ού αιώνα, ιστορίας απερίγραπτων διώξεων και καταστολών («Η Μεγάλη Εκκαθάριση του Στάλιν, μια πολιτική αιματοχυσία δίχως ταίρι στην ανθρώπινη ιστορία»), ιστορίας ολοκληρωτισμών που ακόμα και σε παλιότερες, δήθεν πιο «βάρβαρες» εποχές ίσως και να έμοιαζαν αδιανόητοι.

Αυτό δε που αδυνατεί να χωνέψει ο συγγραφέας είναι το πόσο τυφλοί στάθηκαν και στέκονται συχνά οι Δυτικοί απέναντι σε αυτές τις εξελίξεις. Ενθυμούμενος ότι πέρασε από την Ιταλία στον δρόμο για την Αμερική, γράφει χαρακτηριστικά: «Ενώ το μισό ανατολικό μπλοκ θα μετανάστευε ευχαρίστως στο Μιζούρι, αν του δινόταν η ευκαιρία, οι τρελο-Ιταλοί δεν χόρταιναν τον κομμουνισμό». Μάλιστα, και μόνο το γεγονός ότι η Σοβιετική Ένωση επέτρεψε τη δεκαετία του 1970 να «απελευθερωθούν» οι Σοβιετικοί Εβραίοι (κατάλληλη η λέξη που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας για τους επίδοξους μετανάστες, αφού πρόκειται ουσιαστικά για ελεύθερους πολιορκημένους) με αντάλλαγμα σιτηρά και τεχνολογία από τις ΗΠΑ δείχνει το μέγεθος της καταπίεσης: «Η Ρωσία παίρνει τα σιτηρά που της είναι απαραίτητα για να τραφεί· η Αμερική παίρνει τους Εβραίους που της είναι απαραίτητοι για να λειτουργήσει· σε γενικές γραμμές, μια εξαιρετική συμφωνία», σχολιάζει ωραία ο συγγραφέας.

Ο Gary Shteyngart

Ωστόσο, ο Στάινγκαρτ έχει ράμματα και για τη γούνα της καπιταλιστικής κοινωνίας στην οποία σύντομα θα βρεθεί να τσαλαβουτά, πασχίζοντας να καταλάβει πώς αυτή διαφέρει από την κομμουνιστική, τι έχει να προσφέρει και τι φαίνεται να αφαιρεί, και πώς ο ίδιος ως μικρομεσαίας τάξεως μετανάστης με έντονες καλλιτεχνικές ανησυχίες θα καταφέρει να προσαρμοστεί. Πέρα από τα αλλεπάλληλα κωμικά επεισόδια στα οποία ο συγγραφέας φροντίζει φυσικά να υπερβάλλει για να εντείνει την κωμικότητά τους (τρώγοντας μια πίτσα με υπερβολικό τυρί, πάει να πνιγεί και σκέφτεται: «Βλέπω ήδη μια νέα επιγραφή στο μετρό του Λένινγκραντ: 1979 – ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΠΑΙΔΙ ΠΟΥ ΠΝΙΓΕΤΑΙ ΑΠΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΙΤΣΑ»), τα πράγματα δεν είναι καθόλου εύκολα. Ναι μεν η οικονομική δυσπραγία θα ξεπεραστεί, αλλά τα προβλήματα προσαρμογής και ανάπτυξης σε ένα τόσο διαφορετικό περιβάλλον είναι έντονα.

Υπάρχει λοιπόν μια κάποια αμφιθυμία κατά τη σύγκριση των δύο κυρίαρχων συστημάτων εξουσίας του περασμένου αιώνα, και ο συγγραφέας μοιάζει ενίοτε σαν μικρό παιδί που το τραβούν μανιωδώς από τα χέρια σε διαφορετική κατεύθυνση – εντέλει πάντως καθιστά σαφές ποιος είναι ο «νικητής». Θα σκεφτόταν κανείς, «πέτυχε στο Αμέρικα, γι’ αυτό τα λέει». Ωστόσο, οι κατάλληλες συνθήκες είναι αυτές που πρόσφεραν τη δυνατότητα σε έναν ήδη χαρισματικό άνθρωπο να πετύχει, κι αυτός καλά κάνει με τη σειρά του να τις ευλογεί. Οι ιδεολογικές διαφορές και διαμάχες όχι μόνο δεν τον πτοούν, αλλά του προσφέρουν επιπρόσθετο υλικό, που θα το αξιοποιήσει δεόντως, πάντα με χιούμορ. Ένας συγγενής του «θα πετάξει το πρώτο μου μυθιστόρημα στο πάτωμα και θα το φτύσει, ίσως λόγω ιδεολογικών διαφορών. Όταν σκέφτομαι τους συγγενείς μου, σκέφτομαι αυτού του τύπου τη χωριάτικη συναισθηματική υπερβολή. Οκέι, να πετάξεις το βιβλίο στο πάτωμα. Οκέι, να το φτύσεις. Όμως και τα δύο μαζί; Δεν είμαστε ταινία Μπόλιγουντ». Το σημαντικό δεν είναι ότι το βιβλίο βρίθει αστείων, αλλά ότι αυτό το καταλυτικό χιούμορ διαποτίζει τα πάντα καθώς πηγάζει από, και στη συνέχεια σχηματίζει, έναν αυθεντικό τρόπο κοσμοθέασης. Και το κυριότερο: όχι εις βάρος της συγκίνησης.

Η μεγαλύτερη επιρροή του είναι η ίδια η περιπέτειά του ανάμεσα σε δύο υπερδυνάμεις, με τον ρατσισμό να εμφανίζεται ενίοτε στο προσκήνιο: όχι όμως μόνο τον ρατσισμό που εισπράττει ο μετανάστης (και Εβραίος) συγγραφέας, αλλά και τον ρατσισμό του ίδιου απέναντι στους άλλους μετανάστες.

Οι λογοτεχνικές επιρροές του συγγραφέα είναι πολλές και κάποιες αναφέρονται (Ντοστογιέφκσι, Τολστόι, Τσέχοφ –οι Ρώσοι διαβασμένοι στο πρωτότυπο–, Μπέλοου, ενώ και ο Ροθ είναι συγγενικό πνεύμα, και από τους συγχρόνους του ο Φόερ). Ωστόσο η μεγαλύτερη επιρροή του είναι η ίδια η περιπέτειά του ανάμεσα σε δύο υπερδυνάμεις, με τον ρατσισμό να εμφανίζεται ενίοτε στο προσκήνιο: όχι όμως μόνο τον ρατσισμό που εισπράττει ο μετανάστης (και Εβραίος) συγγραφέας, αλλά και τον (σαφώς ελεγχόμενο) ρατσισμό του ίδιου απέναντι στους άλλους μετανάστες, κατά την απέλπιδα προσπάθεια να επιβιώσει στον ανταγωνιστικό αμερικανό κόσμο. Η μνήμη θα τον βοηθήσει, θα τον στηρίξει, θα του προσφέρει υλικό: «Η μπάμπουσκα της μνήμης σπάει στα συστατικά μέρη της, και το καθένα οδηγεί σε κάτι ολοένα και μικρότερο, παρόλο που γίνεται ολοένα και πιο μεγάλο». Όχι τυχαία, αναφέρει τοΜίλησε, μνήμη, την εκπληκτική αυτοβιογραφία ενός άλλου ρώσου μετανάστη στην Αμερική, του Ναμπόκοφ.

«Γράφω γιατί δεν υπάρχει τίποτα τόσο ευχάριστο όσο το γράψιμο, ακόμα κι αν το γράψιμο είναι διεστραμμένο και γεμάτο μίσος, το είδος του μίσους για τον εαυτό μου που κάνει το γράψιμο όχι μονάχα πιθανό αλλά και αναγκαίο. Μισώ τον εαυτό μου, μισώ τους ανθρώπους γύρω μου, ωστόσο εκείνο που ποθώ είναι η εκπλήρωση κάποιου ιδανικού μου». Ο Στάινγκαρτ κατόρθωσε να γράψει την ιδανική αυτοβιογραφία του και με αυτή να σαγηνεύσει τους πολυπληθείς αναγνώστες του στο εξωτερικό. Μακάρι αυτή η ωραία αρχή που έγινε με τη Μικρή αποτυχία, το πρώτο βιβλίο του που μεταφράζεται στα ελληνικά, να συνεχιστεί με την έκδοση των μυθιστορημάτων του.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.