Σάββατο 21 Νοεμβρίου 2015

Η ΑΔΕΡΦΗ ΤΟΥ ΤΖΙΧΑΝΤΙΣΤΗ

Στο μυθιστόρημα του François Vallejo Μεταμορφώσεις (εκδ. Πόλις), ένας μετριοπαθής επιστήμονας μεταμορφώνεται σε φανατικό ισλαμιστή.

Της Αργυρώς Μαντόγλου

Η Αλίξ Τεζέ είναι συντηρήτρια έργων τέχνης και έχει, κατά κάποιο τρόπο, καταφέρει να βρει το δρόμο της στη ζωή -αν και έχει καταπιέσει τις δικές της δημιουργικές φιλοδοξίες- όταν μαθαίνει πως ο ετεροθαλής αδελφός της έχει ασπαστεί το Ισλάμ. Ανίκανη να πιστέψει την πληροφορία που λαμβάνει από έναν κοινό τους φίλο, καθώς ο Αλμπάν (ο αδελφός της) είναι ένας επιστήμονας που κάνει τη διατριβή του στη χημεία και δεν είχε ποτέ ιδιαίτερες θρησκευτικές και μεταφυσικές ανησυχίες, τον αναζητά πυρετωδώς για να μάθει τι ήταν αυτό που τον οδήγησε σε αυτή την επιλογή. Ταυτόχρονα ανασύρει από το παρελθόν αναμνήσεις και γεγονότα που κατά κάποιο τρόπο προανήγγειλαν αυτή τη «μεταστροφή» του.

Οι Μεταμορφώσεις πέρα από ένα μυθιστόρημα που εντοπίζει και αναλύει στοιχεία μιας πραγματικότητας, τις κοινότητες των φανατικών τζιχαντιστών που ζουν, εκπαιδεύονται και δρουν στη Γαλλία, είναι και ένα ταξίδι στο παρελθόν.

Οι Μεταμορφώσεις, πέρα από ένα μυθιστόρημα που εντοπίζει και αναλύει στοιχεία μιας πραγματικότητας, τις κοινότητες των φανατικών τζιχαντιστών που ζουν, εκπαιδεύονται και δρουν στη Γαλλία, είναι και ένα ταξίδι στο παρελθόν, όπου περιγράφονται τα τραύματα εκείνα που μπορεί να μεταμορφώσουν έναν άνθρωπο από ορθολογιστή και πραγματιστή σε φανατικό τζιχαντιστή: η έλλειψη σκοπού και νοήματος, πίστης και προορισμού μπορεί να παρασύρει έναν νέο άνθρωπο σε ακραίες επιλογές από τις οποίες δεν υπάρχει επιστροφή.

Η Αλίξ ανακαλεί στιγμές και επεισόδια από την παιδική τους ηλικία. Οι γονείς τους, πάντα απασχολημένοι με τις δουλειές τους στο ταξιδιωτικό γραφείο, είχαν αναθέσει στη μεγαλύτερη κόρη τους την ευθύνη για τη διαπαιδαγώγηση του μικρότερου αδελφού και αυτός είναι ο λόγος που εκείνη εξακολουθεί να αισθάνεται ικανή να τον επηρεάσει και να τον μεταπείσει.

Ο αδελφός μου, ένας ξένος

Στις πρώτες σελίδες σε πρώτο πρόσωπο (όπως είναι γραμμένο και ολόκληρο το μυθιστόρημα), μας περιγράφει μια σκηνή στο Europa Park όταν ήταν ακόμα παιδιά, μια εμπειρία τους στα τρενάκια του τρόμου, όπου η Αλίζ εντοπίζει την αρχή της «μεταστροφής» του αδελφού της και προαναγγέλλει την εξέλιξή του σε φανατικό. Ο Αλμπάν εκεί νιώθει μια υπερδιέγερση, έναν εκτροχιασμό των αισθήσεών του και ίσως για πρώτη φορά βιώνει την υπερέκκριση της αδρεναλίνης του: «Εκείνη τη στιγμή ο αδελφός μου γίνεται ένας ξένος, δεν υπάρχω πια για κείνον, έχει μεταμορφωθεί σωματικά, ψυχικά, έχει παθιαστεί, του συμβαίνει κάτι σαν επιφοίτηση». Το συνεσταλμένο και πειθήνιο αγόρι μεταμορφώνεται μπροστά στα μάτια της, θέλει να βιώσει τον κίνδυνο, αψηφά τον τρόμο και τις απαγορεύσεις και θέλει να ζήσει στο έπακρο, ξανά και ξανά, αυτή την «υπερβατική» εμπειρία: «αυτό ήταν που του σάλεψε το μυαλό, που τον έκανε να αρχίσει να αναζητά καινούργια πράγματα, πράγματα που υπερέβαιναν τα όρια, αυτό ήταν που τον έκανε ικανό να μεταβάλλεται σε οτιδήποτε και στο αντίθετό του, έτσι, για να βιώνει ακραίες συγκινήσεις, εξτρεμιστικές, μάλιστα».

Ο Αλμπάν αλλάζει το όνομά του, αποποιείται γονείς και φίλους και επιλέγει όχι μόνο μια άλλη θρησκεία αλλά και μια άλλη ζωή η οποία, όπως ο ίδιος πιστεύει, του δίνει νόημα και σκοπό.

Ο Αλμπάν αλλάζει το όνομά του, αποποιείται γονείς και φίλους και επιλέγει όχι μόνο μια άλλη θρησκεία αλλά και μια άλλη ζωή η οποία, όπως ο ίδιος πιστεύει, του δίνει νόημα και σκοπό. Όλο το σύγχρονο δυτικό πρότυπο είναι μια προσομοίωση ζωής και εκείνος είναι αποφασισμένος να ζήσει τη δική του. Θεωρεί πως οι μέχρι τώρα σχέσεις του με την οικογένεια και με τους ανθρώπους του περιβάλλοντός του ήταν επιφανειακές, ενώ στην καινούργια του «μαχητική» πίστη περιβάλλεται από μια μεγαλύτερη οικογένεια, μια κοινότητα των πιστών που μέρα τη μέρα επεκτείνεται σε παγκόσμια κλίμακα.

Όταν η αδελφή του επιχειρεί να του μιλήσει για να τον συνεφέρει, τής σερβίρει έτοιμες φράσεις βγαλμένες από τα εγχειρίδια, απόδειξη του φανατισμού, της άκριτης υιοθέτησης τσιτάτων, και μοιάζει να έχει απολέσει εντελώς την προσωπικότητα και την κριτική του σκέψη. Η Αλίξ διαπιστώνει πως η σχέση τους έχει πλέον μεταβληθεί, δεν μπορεί να τον μεταπείσει, όπως έκανε στην εφηβεία τους, ο Αλμπάν εξακολουθεί να είναι υπάκουος και αφοσιωμένος αλλά όχι σε εκείνη. Τώρα είναι πειθήνιος σε εκείνους που ο ίδιος θεωρεί ισχυρούς: τους ισλαμιστές συντρόφους του. Είναι το είδος του ανθρώπου που όποια εποχή κι αν ζούσε, θα ασπαζόταν το πλέον ακραίο ρεύμα, θα ακύρωνε τη δική του κρίση και θα ακολουθούσε πειθήνια κάποιον απολυταρχικό αρχηγό: «Το πρόβλημα με τις βαθιές πεποιθήσεις είναι πως πάντα προέρχονται απέξω. Πεποιθήσεις επίπλαστες, τίποτε άλλο. Το 1970, θα είχε φύγει στην Καμπότζη με τους Ερυθρούς Χμερ. Τη δεκαετία του 30, θα τον φανταζόμουν πιο σταλινικό κι από τον Στάλιν, ή φασίστα, χωρίς κανένα άλλο εσωτερικό κίνητρο, πέρα από το πρόσταγμα της εποχής. Ένα σωρό κόσμος νομίζει πως ακούει μια εσωτερική φωνή, ενώ το μόνο που κάνει είναι να ακολουθεί μια μάζα».

Ο François Vallejo

Ιδεοληψία και φονταμενταλισμός

Η αδελφή του αδυνατεί να πιστέψει πως κάποιος μπορεί να αφοσιωθεί σε κάτι τόσο ολοκληρωτικά, σε κάτι τόσο αντίθετο από τον εαυτό του, τους δικούς του, το περιβάλλον από το οποίο προέρχεται. Διαπιστώνει πως δεν έχει πλέον καμία εξουσία πάνω του, ο αδελφός της έχει ξεφύγει για τα καλά και έχει ακολουθήσει τον θρησκευτικό του, εξτρεμιστικό του δρόμο. Όμως, φαίνεται πως και η ίδια έχει κάτι το «ιδεοληπτικό» στο χαρακτήρα της, καθώς η «επαναφορά» του αδελφού της γίνεται σκοπός της ύπαρξης της και θα προβεί σε παράλογες κινήσεις, θα ψάξει παντού, θα αψηφήσει κάθε κίνδυνο, θα κινητοποιήσει τους πάντες και εν αγνοία της θα βρεθεί μέσα σε ένα δίκτυο από κατασκόπους, μέλη της αντιτρομοκρατικής, αλλά και κρυπτοφονταμενταλιστές. Όλα τα πρόσωπα που την περιβάλλουν είναι και «κάτι άλλο», πολλοί την πλησιάζουν για να πάρουν πληροφορίες που εν αγνοία της καταγράφει στο γραπτό της, το οποίο θα ερμηνευθεί και θα παραποιηθεί από διαφορετικούς αναγνώστες. Όσο εκείνη το τροφοδοτεί με υποθέσεις, εικασίες ή δικές της εμμονές, τόσο η κατάσταση επιδεινώνεται, πυροδοτείται και στο τέλος ξεφεύγει από τον έλεγχό της.

Επανάσταση και μεταστροφή

Αυτό που επιτυγχάνει την ανεξέλεγκτη κινητοποίηση τόσων παραγόντων και «υψηλά ιστάμενων» και στα δυο στρατόπεδα, ίσως λέει κάτι και για τον δικό της χαρακτήρα, ίσως και εκείνη να είναι μια εν δυνάμει φανατική, να έχει μια προδιάθεση και παρορμήσεις ανάλογες με εκείνες που οδήγησαν τον αδελφό της στην κοινότητα των τζιχαντιστών. Στις συναντήσεις με τον αδελφό της, την επικρίνει κι αυτός με τη σειρά του που εγκατέλειψε τη ζωγραφική για να ασχοληθεί με τη συντήρηση του παρελθόντος και τις τοιχογραφίες της ρωμαϊκής εποχής. Είχε κι εκείνη κατά κάποιο τρόπο «μεταστραφεί», μέσα από το επάγγελμα που είχε επιλέξει, έχοντας «αποποιηθεί» τον δημιουργικό και απαιτητικό εαυτό της: «Εγώ πέρασα στο στρατόπεδο των ξεγραμμένων αυτού του κόσμου, ενώ εσύ βρήκες καταφύγιο ανάμεσα σε παλιούς συμπαγείς τοίχους, για να μη βλέπεις τίποτα, να μην ακούς τίποτα, να απαλλαγείς από τον αναβρασμό και τον θόρυβο».

Ένα μυθιστόρημα για τα βαθιά ριζωμένα τραύματα που οδηγούν τους ανθρώπους σε ακραίες επιλογές, για την ανάγκη εύρεσης ενός νοήματος που να δικαιολογεί το πέρασμα μας πάνω στη γη, αλλά κυρίως για την αδελφική αγάπη.

Μέσα από την πυρετώδη αναζήτηση των αιτιών που την οδήγησαν στο να αποποιηθεί την ποπ αρτ, την τέχνη του δρόμου και να επιστρέψει σε παλιότερες μορφές τέχνης, να σώσει την τέχνη των προγόνων, να περισώσει την πολιτιστική κληρονομιά, η Αλίξ θα κάνει την αυτοκριτική της και θα αναβιώσει πλήθος από επεισόδια στη δική της ζωή που την έκαναν να εγκαταλείψει τη δημιουργικότητά της, να συμβιβαστεί και να μεταστραφεί. «Η δημιουργική Αλίξ, εκείνη που έκανε πολύπλοκες μηχανικές εγκαταστάσεις από ετερόκλιτα αντικείμενα, προωθώντας τον αυθορμητισμό της κίνησης, έκανε απόλυτη στροφή. Έγινε μια σχολαστική συντηρήτρια που αναλαμβάνει να σώσει κομμάτια ζωγραφικής ποτισμένα από αιώνες υγρασίας, μεταστράφηκε και εκείνη».

Ο Φρανσουά Βαλεζό μας δίνει ένα μυθιστόρημα με δυνατή πλοκή και στοχευμένη γραφή, εν πολλοίς προειδοποιητικό και προφητικό, καταγράφοντας την ανησυχητική κατάσταση μιας κοινωνίας που αδυνατεί να προσφέρει τα απαραίτητα στηρίγματα στους νέους· ένα μυθιστόρημα για τα βαθιά ριζωμένα τραύματα που οδηγούν τους ανθρώπους σε ακραίες επιλογές, για την ανάγκη εύρεσης ενός νοήματος που να δικαιολογεί το πέρασμα μας πάνω στη γη, αλλά κυρίως για την αδελφική αγάπη: την αφοσίωση και την πίστη στο συναίσθημα και στις ανθρώπινες σχέσεις, που για κάποιους, όπως η Αλίξ, δίνουν νόημα στη ζωή τους και δεν χρειάζεται να το ψάξουν σε θρησκείες, δόγματα και ιδεοληψίες.

* Η ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ είναι συγγραφέας και μεταφράστρια.