Δευτέρα 30 Νοεμβρίου 2015

ΦΟΒΟΥ ΤΟΝ ΦΟΒΟ

Για το βιβλίο της Μαρίας Παπαγιάννη Είχε απ' όλα και είχε πολλά (εκδ. Πατάκη).

Της Άντας Κατσίκη-Γκίβαλου

Στη σημερινή εποχή όπου ο φόβος καλλιεργείται συστηματικά τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο με στόχο την απομόνωση του ανθρώπου, την αποδυνάμωσή του και την εύκολη χειραγώγησή του, το παραμύθι της Μαρίας Παπαγιάννη Είχε απ’ όλα και είχε πολλά με εικονογράφηση της Έφης Λαδά, έρχεται να μιλήσει με παραβολικό τρόπο, συμβολικά αλλά και εύγλωττα σε πολύ μικρά παιδιά, για τις τραγικές επιπτώσεις του φόβου, κυρίως για την απώλεια των αγαθών του κάθε ανθρώπου, και κατ’ επέκταση για την αμφισβήτηση του εαυτού του από τους άλλους.

Όπως στα λαϊκά και κλασικά παραμύθια έτσι και σε αυτό κυρίαρχη μυθοπλαστική persona είναι «ένας βασιλιάς που είχε απ’ όλα και είχε πολλά». Η φράση αυτή με την οποία ξεκινά το παραμύθι και που επαναλαμβάνεται συχνά μέσα στο κείμενο, δηλώνοντας και το μέγεθος του πλούτου και την ποικιλία των αγαθών, καθώς και η φράση «για το όνειρο δε μίλησε σε κανέναν» που συνοδεύει ως κατακλείδα κάθε εφιάλτη του βασιλιά αποτελούν τους δύο άξονες γύρω από τους οποίους περιστρέφεται η αφήγηση, αποκαλύπτοντας τις βασικές έννοιες που απασχολούν τη συγγραφέα: το φόβο του μυθοπλαστικού ήρωα μήπως χάσει τα υπάρχοντά του και την τραγική απομόνωση του· απομόνωση από όσα έχουν πραγματική αξία στη ζωή, όπως είναι οι δικοί του άνθρωποι, η ζωή μαζί τους με όλες τις ασχολίες και τις χαρές της καθημερινότητας.

Παρά το διάχυτο φόβο που τους είχε εμπνεύσει και την τρομοκρατία που τους είχε επιβάλει ο βασιλιάς τους, οι υπήκοοί του, μέσα από τη γνώση, τη μνήμη και την παράδοση κατόρθωσαν να διατηρήσουν και οι ίδιοι την ελπίδα και το όνειρο να επαναφέρουν την ευτυχία στη ζωή τους.

Η ευτυχία του βασιλιά που «ήταν όμορφος σαν ουρανός και δυνατός σαν το βουνό» καταστρέφεται από μια σειρά από εφιάλτες μέσα από τους οποίους βλέπει ότι έχασε όλα του τα υπάρχοντα, ότι παρά το γεγονός ότι τα κουβαλούσε μαζί του σε ένα σακί τού τα κλέψανε, ότι κανένας δεν τον αγαπούσε. Οι παραπάνω φόβοι και οι δυσάρεστες ψυχικές καταστάσεις μετατρέπουν τον βασιλιά σε αυταρχικό και τυραννικό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να τους βάλει όλους φυλακή, ενώ επεξέτεινε την προσωπική του δυστυχία στους κατοίκους του βασιλείου του, απαγορεύοντάς τους τα πάντα, ακόμη και την οπτική επικοινωνία. Επέβαλε, δηλαδή και σ’ αυτούς την πλήρη απομόνωση. Όταν, τέλος, είδε στο όνειρό του στρατό να έρχεται, απαγόρευσε και την κυκλοφορία των κατοίκων. Την υπόλοιπη ζωή του την πέρασε μετρώντας το θησαυρό του από το φόβο μήπως του αρπάξουν ένα μέρος οι κατά φαντασίαν εχθροί. Δεν ανακοίνωσε ποτέ και σε κανέναν τους εφιάλτες του. Η αδυναμία του, όμως, να διαχειρισθεί μόνος του την κατάσταση αυτή οδήγησε το λαό του στη δυστυχία και την πείνα. Ωστόσο, η αντίδραση των κατοίκων της πολιτείας του που έχασαν κάθε χαρά της ζωής ήταν ουσιαστική. Παρά το διάχυτο φόβο που τους είχε εμπνεύσει και την τρομοκρατία που τους είχε επιβάλει ο βασιλιάς τους, οι υπήκοοί του, μέσα από τη γνώση, τη μνήμη και την παράδοση, που διοχέτευαν με την αφήγηση παραμυθιών στις νεότερες γενιές μέσα στις δυσάρεστες συνθήκες φόβου, κατόρθωσαν να διατηρήσουν και οι ίδιοι την ελπίδα και το όνειρο να επαναφέρουν την ευτυχία στη ζωή τους, όπου, άφοβοι και ελεύθεροι, θα επικοινωνούσαν και θα συνεργαζόντουσαν, θα μοιράζονταν, τις χαρές και τις λύπες, «θα μοιράζονταν σε ίσια κομμάτια το ψωμί». Και, όπως συμβαίνει συχνά στον κόσμο των παραμυθιών, όταν ο βασιλιάς, κάτω από το βάρος του συσσωρευμένου πλούτου του πεθαίνει, οι δικοί του βρίσκουν το τσουβάλι με το θησαυρό και χτίζουν τη δική τους ονειρεμένη πολιτεία που στηρίζεται στην εξάλειψη του φόβου, στην ελευθερία της σκέψης, στη συνεργασία, στην ειλικρίνεια και κυρίως στο μοίρασμα των δυσκολιών και του πόνου και όχι στην απομόνωση.

Η Παπαγιάννη αναδεικνύει την τροφοδοτική και ανατροφοδοτική δύναμη της γνώσης, της φαντασίας και της μνήμης στη δημιουργία και αναδημιουργία μιας ζωής γεμάτης αισιοδοξία.

Η συγγραφέας με λόγο απλό και άμεσο, μέσα από την παραμυθική παραβολή θίγει σοβαρά ζητήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά, αλλά και οι μεγάλοι στη σημερινή δύσκολη εποχή. Κάνοντας χρήση ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του παραμυθιού, όπως η ανωνυμία των ηρώων, η αοριστία τόπου και χρόνου, μέσα από λαϊκούς εκφραστικούς τρόπους, όπως είναι: η υπερβολή, «έτρωγε την ομελέτα του με δώδεκα αυγά πάπιας και δώδεκα κότας», οι παρομοιώσεις των προσώπων με στοιχεία της φύσης, «όμορφος σαν ουρανός», ή φράσεις που παραπέμπουν στο δημοτικό τραγούδι, «και οι σοφοί από μακριά στοχάστηκαν κι από κοντάαποφάσισαν», χωρίς διδακτισμό, ούτε καν έμμεσο, η Παπαγιάννη αναδεικνύει την τροφοδοτική και ανατροφοδοτική δύναμη της γνώσης, της φαντασίας και της μνήμης στη δημιουργία και αναδημιουργία μιας ζωής γεμάτης αισιοδοξία, χαρά, ελπίδα και κυρίως απαλλαγμένης από ποικίλους φόβους και εφιάλτες που δηλητηριάζουν τη ζωή μας και τη μετατρέπουν σε αληθινή κόλαση.

Το παραμύθι αυτό της Μαρίας Παπαγιάννη είναι ένα σύγχρονο πολιτικό, με την ευρεία έννοια, αφήγημα, καθώς αναδεικνύει, συχνά αντιθετικά, τις έννοιες της ελευθερίας, της υποδούλωσης, της ελεύθερης βούλησης, της υποταγής, της αγάπης, του μίσους.

Το παραμύθι αυτό της Μαρίας Παπαγιάννη είναι ένα σύγχρονο πολιτικό, με την ευρεία έννοια, αφήγημα, καθώς αναδεικνύει, συχνά αντιθετικά, τις έννοιες της ελευθερίας, της υποδούλωσης, της ελεύθερης βούλησης, της υποταγής, της αγάπης, του μίσους, της προσωπικής και κοινωνικής απομόνωσης, της απολυταρχίας και της δημοκρατίας, της ομαδικής αντιμετώπισης των δυσκολιών, της αντίστασης στον αυταρχισμό, με τρόπο ιδιαίτερα ευχάριστο και θελκτικό. Σαφώς το κείμενο αυτό επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις και απευθύνεται όχι μόνο στα πολύ μικρά αλλά και σε μεγαλύτερα παιδιά.

Η εικονογράφηση του βιβλίου Είχε απ’ όλα και είχε πολλά από την Έφη Λαδά είναι ενδιαφέρουσα, δημιουργώντας μια δεύτερη αφήγηση εικονιστική, πέραν της λεκτικής. Η έμφαση που δίνει η εικονογράφος στην απόδοση των χαρακτηριστικών του βασιλιά στην περίοδο της ευτυχίας, και στη συνέχεια της περισυλλογής και της δυστυχίας του, όταν καταπλακώνεται από το τσουβάλι με το θησαυρό του, η έκφραση των κατοίκων μετά την επιβολή των απαράδεκτων απαγορεύσεων, η απόδοση σε μεγέθυνση λεπτομερειών, καθώς και η απεικόνιση ευρύτερων συνόλων προσφέρει στο μικρό αναγνώστη τη δυνατότητα σχολιασμού και εμπλοκής του στην αφήγηση, καθώς και τη δυνατότητα συμπλήρωσης της αφήγησης με τη φαντασία του μέσα από τις εικόνες. Ακόμη η πορεία του βασιλιά στη γη αλλά και στο νερό, που κατά την εικονογράφο συμβολίζει την κάθαρσή του, προεκτείνει τα νοήματα της ιστορίας. «Συμβολικά ήθελα ο ήρωας να αναδυθεί μέσα απ’ αυτό [το νερό] καθαρότερος, αφήνοντας πίσω του τα ασήμαντα» επισημαίνει σε συνέντευξή της η εικονογράφος, σχολιάζοντας την εικόνα του εξωφύλλου. Το συνολικό αποτέλεσμα της συνομιλίας του κειμένου με την εικόνα είναι ιδιαίτερα πετυχημένο και προσκαλεί το παιδί σε μια δημιουργική ανάγνωση.

* Η ΑΝΤΑ ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΚΙΒΑΛΟΥ είναι ομότιμη καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.