Δευτέρα 30 Νοεμβρίου 2015

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΡΩΤΑ ΚΙ ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑΣ

Της Αργυρώς Μαντόγλου

Το Μονοπάτι για τα βάθη του Βορρά που απέσπασε το Βραβείο Booker για το 2014 χαρακτηρίστηκε ως ένα «εξαιρετικά φιλόδοξο» μυθιστόρημα με λυρικές σελίδες, πλήθος αναφορές στη δυτική αλλά και ιαπωνική ποίηση αλλά και με μακάβριες και εφιαλτικές περιγραφές, μια «διαχρονική περιγραφή του πολέμου» -όπως γράφτηκε- αποδίδοντας με τρόπο αποκαλυπτικό οριακές εμπειρίες που μόνο η υψηλή λογοτεχνία είναι σε θέση να μεταφέρουν στους αναγνώστες.

Το κεντρικό θέμα του μυθιστορήματος είναι η ακραία βαρβαρότητα που υπέστησαν οι εκατοντάδες χιλιάδες αιχμάλωτοι πολέμου στο ιαπωνικό στρατόπεδο, όταν υποχρεώθηκαν να εργαστούν για την κατασκευή του «Σιδηροδρόμου του Θανάτου» που θα συνέδεε την Ταϋλάνδη με τη Βιρμανία το 1943.

Το κεντρικό θέμα του μυθιστορήματος είναι η ακραία βαρβαρότητα που υπέστησαν οι εκατοντάδες χιλιάδες αιχμάλωτοι πολέμου, συμπεριλαμβανομένων και 13.000 Αυστραλών, στο ιαπωνικό στρατόπεδο, όταν υποχρεώθηκαν να εργαστούν για την κατασκευή του «Σιδηροδρόμου του Θανάτου» που θα συνέδεε την Ταϋλάνδη με τη Βιρμανία το 1943. Ο Τασμανός χειρούργος Ντορίγκο Έβανς και κεντρικός ήρωας είναι ο αναγνωρισμένος αρχηγός των Αυστραλών αιχμαλώτων, μετά τη σύλληψή τους στην Σιγκαπούρη, και είναι αυτός που αναλαμβάνει να τους «συντονίζει» και να τους εμψυχώνει.

Οι αιχμάλωτοι υποχρεώνονται να εργάζονται σκληρά για την κατασκευή του σιδηρόδρομου, όσο άρρωστοι και αδύναμοι κι αν είναι, και καθώς το έργο διαφαίνεται όλο και πιο ανέφικτο οι αιχμάλωτοι μαστιγώνονται και τιμωρούνται όλο και σκληρότερα προκειμένου να ανταποκριθούν στην παράλογη διαταγή του αυτοκράτορα. Έχουν ελάχιστα εργαλεία για να δουλέψουν, ακατάλληλο ρουχισμό, λίγα τρόφιμα, εξαθλιωμένοι και αποδυναμωμένοι αποδεκατίζονται καθημερινά από τη χολέρα και άλλες ασθένειες, ενώ αναγκάζονται να περπατούν δεκατέσσερα μίλια νυχθημερόν, μέσα στη ζούγκλα, προκειμένου να πιάσουν δουλειά: «…ζούσε σαν ζώο, σκεφτόταν σαν ζώο και καταλάβαινε πως αυτό το ζώο ήταν η μόνη ανθρώπινη επιλογή που του άφησαν ποτέ».

Ωμός ρεαλισμός και λυρισμός

Τα κεφάλαια όπου περιγράφονται οι κακουχίες δίνονται με ωμό ρεαλισμό, λεπτομερείς σκηνές με εξαντλημένους αιχμαλώτους που σέρνοντας το σαρκίο τους βαδίζουν σταθερά προς το θάνατο, ενώ ο Ντορίγκο Έβανς, ο αρχηγός τους, ο μόνος που έρχεται σε επαφή με τους ιάπωνες αξιωματικούς, πασχίζει να επινοήσει λύσεις, να τους ενδυναμώσει, να τους προσφέρει μια έστω και προσωρινή ανακούφιση, προκειμένου να συνεχίσουν. Ένας αρχηγός με απαράμιλλη αυτοθυσία και εμμονική πίστη, όχι σε κάποιο ιδανικό ή ιδέα, αλλά σε κάτι που τον ξεπερνά και που εν τέλει δεν συλλαμβάνει ποτέ, παρά μόνο, ίσως, λίγο πριν από τον θάνατό στα ενενήντα του.

Πλήθος από μνήμες επανέρχονται στην επιφάνεια, στιγμές φρίκης ζωντανεύουν και παρακολουθούμε ολόκληρη την πορεία του, πριν και μετά την αιχμαλωσία, αλλά και την ιστορία ενός μεγάλου έρωτα.

Ο Ντορίγκο Έβανς, σε ώριμη πια ηλικία, καταξιωμένος και επιτυχημένος, με μια αξιαγάπητη σύζυγο, την Έλα, μια όμορφη οικογένεια και ερωμένες, θα κληθεί να γράψει κάποια αποσπάσματα για μια έκδοση με τα σκίτσα ενός εκ των αυστραλών αιχμαλώτων με τον οποίο είχε συνυπάρξει πριν από πενήντα χρόνια στην Ταϋλάνδη. Πλήθος από μνήμες επανέρχονται στην επιφάνεια, στιγμές φρίκης ζωντανεύουν και παρακολουθούμε ολόκληρη την πορεία του, πριν και μετά την αιχμαλωσία, αλλά και την ιστορία ενός μεγάλου έρωτα.

Πριν αναχωρήσει για την Ταϋλάνδη, ο Ντορίγκο είχε μείνει για ένα μικρό διάστημα στην Αδελαΐδα, όπου και γνώρισε σε ένα βιβλιοπωλείο την όμορφη Είμι, την οποία και ερωτεύτηκε με την πρώτη ματιά. Η Είμι ήταν η γυναίκα του θείου του, αδελφού της νεκρής μητέρας του. Ο έρωτάς τους ήταν δυνατός και καθοριστικός, παρότι σύντομος σε διάρκεια. Ο Ντορίγκο δεν θα την ξεχάσει ποτέ και πάντα θα αναπολεί την Είμι ως ό,τι καλύτερο του έχει συμβεί.

Στο στρατόπεδο θα βιώσει όλη τη βαρβαρότητα της ανθρώπινης φύσης: τη χολέρα, τις αρρώστιες, εμπειρίες οριακές, κάθε είδους σκληρότητα και κτηνωδία αλλά η ανάμνηση της Είμι και κάποιοι στίχοι από ποιήματα θα τον κρατήσουν στη ζωή, καθώς και το αίσθημα ευθύνης απέναντι στους άντρες του. Επιστρέφοντας, παντρεύεται την Έλα, αποκτούν τρία παιδιά, η καριέρα του ανθίζει, αλλά ο ίδιος παραμένει ένας μελαγχολικός, μοναχικός άνθρωπος που ποτέ δεν θα ξεπεράσει την εμπειρία του πολέμου, αλλά και τον έρωτα για τη γυναίκα του θείου του που τη θεωρεί νεκρή, ένα από τα θύματα μιας πυρκαγιάς.

Ο Richard Flanagan

Ο ορισμός της φρίκης

Το Μονοπάτι για τα βάθη του Βορρά είναι ένα επικό, πολυπρόσωπο μυθιστόρημα, όπου με τη δύναμη της γραφής αποδομείται ο πόλεμος και ο έρωτας – οι δυο πυλώνες του μυθιστορήματος. Η γραφή του Φλάναγκαν αγγίζει τα βαθύτερα στρώματα της ανθρώπινης φύσης, η δε δομή του κινείται ανάμεσα σε διάφορους χρόνους, παρακολουθώντας τον ήρωα σε όλα τα στάδια της ζωής του, περιγράφοντας τον εσωτερικό του κόσμο, τις σκέψεις, τα διλλήματα και τα συναισθήματά του, αλλά και όσων τον περιβάλλουν, ακόμα και των Ιαπώνων αξιωματικών – ο ένας παίρνει ναρκωτικά, ο άλλος ηδονίζεται με τους αποκεφαλισμούς και όλοι τρέφουν βαθύ μίσος για τους αιχμαλώτους και λατρεία για τον αυτοκράτορα. Ο Φλάναγκαν δεν επιτρέπει ψευδαισθήσεις κανενός είδους για όσα συνέβησαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης αιχμαλώτων και με τόλμη μιλάει για όσα συνήθως αποσιωπούνται: «Και ύστερα κανείς δεν το θυμάται. Όπως τα μεγαλύτερα εγκλήματα. Θα είναι σαν να μη συνέβη ποτέ. Τα δεινά, οι θάνατοι, η θλίψη, η εξαθλίωση, η αξιοθρήνητα άσκοπη τεράστια δοκιμασία τόσων ανθρώπων. Ίσως όλα αυτά υπάρχουν μόνο μέσα σε τούτες τις σελίδες και στις σελίδες μερικών άλλων βιβλίων. Η φρίκη μπορεί να οριστεί σ’ ένα βιβλίο, αν της δοθεί μορφή και νόημα. Η φρίκη απλώς είναι. Κι όταν βασιλεύει, νομίζεις πως δεν υπάρχει τίποτα στην πλάση που να μην είναι φρίκη». Υπάρχουν σελίδες από την κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής που θυμίζουν σκηνές από το 2666 του Ρομπέρτο Μπολάνο, όπου ο Χιλιανός συγγραφέας περιγράφει τη φρίκη, το θάνατο, την απουσία νοήματος σε αντίστιξη με τον έρωτα. Κάποιες στιγμές, προς το τέλος του, ο Έβανς αναγκάζεται να αναγνωρίσει πως αυτή η συνεχόμενη βία έχει διαμορφώσει τη ζωή του, και, μέσα από μια στιγμιαία αποκάλυψη, συνειδητοποιεί πως η βία (σε όλες της τις εκδοχές και μεταμορφώσεις) είναι ο τρόπος διαιώνισης αυτού του τρομακτικού κόσμου.

Παρότι οι περιγραφές σοκάρουν και ενίοτε προκαλούν δυσφορία, ο συγγραφέας παρουσιάζει την ακραία βαρβαρότητα ως μέρος της ανθρώπινης φύσης, και να την αντιπαραβάλει με το καλό, το ωραίο και το υψηλό που είναι ο έρωτας, η τέχνη και ο συνεχής αγώνας άντλησης νοήματος.

«Μητέρα, γράφουν ποιήματα»

Αλλά για τον Φλάναγκαν υπάρχει πάντοτε η δυνατότητα της λύτρωσης –μέσα από τον έρωτα, τη φιλία, τη λογοτεχνία– και με μότο του βιβλίου τον στίχο του Τσέλαν «Μητέρα, γράφουν ποιήματα», κατά κάποιο τρόπο αναγνωρίζει την παραδοξότητα της συνύπαρξης του λυρισμού και της απώτατης βαρβαρότητας σε όλες τις πτυχές της ζωής, και ίσως αυτή να είναι και η μοναδική παρηγορία που προσφέρεται στον άνθρωπο. Σ’ ολόκληρο το βιβλίο υπάρχουν αναφορές σε πλήθος λογοτεχνικών έργων από την Κόλαση του Δάντη μέχρι τα χαϊκού ιαπώνων ποιητών, όλα ενσωματωμένα οργανικά μέσα στο κείμενο. Η ποίηση δεν είναι απλώς το αντίδοτο για τη βαρβαρότητα αλλά και ένα άλλοθι: Ο Ιάπωνας αξιωματικός επικαλείται την ποίηση όταν σπέρνει τον όλεθρο: «…πάνω από όλα αγαπούσε την ποίηση και ο Αυτοκράτορας ήταν ένα ποίημα, ένα ποίημα που περιέκλειε το σύμπαν και υπερέβαινε κάθε ηθική, κάθε δοκιμασία και, όπως η μεγάλη τέχνη, ήταν πέρα από το καλό και το κακό».

Το Μονοπάτι για τα Βάθη του Βορρά έχει την ποιότητα ενός κλασικού επικού μυθιστορήματος είτε μιλάει για τον πόλεμο, την αιχμαλωσία, είτε περιγράφει τον έρωτα, τη φιλία και την οικογενειακή ζωή, κι αυτό επειδή ο συγγραφέας κατορθώνει να αντλεί το οικουμενικό μέσα από κάθε σκηνή, κάθε ανάμνηση και επεισόδιο. Παρότι οι περιγραφές σοκάρουν και ενίοτε προκαλούν δυσφορία, παρουσιάζει την ακραία βαρβαρότητα ως μέρος της ανθρώπινης φύσης, και την αντιπαραβάλει με το καλό, το ωραίο και το υψηλό που είναι ο έρωτας, η τέχνη και ο συνεχής αγώνας άντλησης νοήματος. Η μετάφραση παραμένει πιστή στην πυκνή σε νοήματα και σε αναφορές γλώσσα του πρωτότυπου, με πλήθος διαφωτιστικές σημειώσεις, απαραίτητες για την κατανόηση του κειμένου.

* Η ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ είναι συγγραφέας και μεταφράστρια.