Σάββατο 31 Ιανουαρίου 2015

ΕΜΕΙΣ, Ο ΛΑΟΣ

Για τον Γάλλο διανοούμενο, λαός υφίσταται μόνον τη στιγμή που διεκδικεί την εξαφάνιση ενός εγκαθιδρυμένου κράτους ή και τη δημιουργία ενός «απαγορευμένου» κράτους

Του Σωτήρη Βανδώρου

Είναι τα τελευταία χρόνια, εν μέσω της οικονομικής κρίσης που ραγδαία εξελίχθηκε και σε πολιτική, που στοχαζόμαστε αλλά κι εμπράκτως αναμετριόμαστε εντατικά με τη δημοκρατία και τις αδυναμίες της, τα όρια και τους εχθρούς της, τη δυσανεξία προς τους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς και τις εναλλακτικές δυνατότητες.

Εξίσου έχει φουντώσει η συζήτηση περί λαϊκισμού, ο οποίος πλέον για πολλούς προσλαμβάνει παροξυσμικές μορφές και είναι από τις σημαντικότερες αιτίες των δεινών μας αν όχι η σπουδαιότερη, ενώ για άλλους οφείλει να ανασημασιοδοτηθεί με θετικό πρόσημο εφόσον αντιτίθεται σε έναν αντι-λαϊκιστικό λόγο ο οποίος στο όνομα της καταγγελίας του λαϊκισμού απαξιώνει κάθε τι λαϊκό και τελικά τον ίδιο το λαό (λόγος περί αρίστων, τεχνοκρατών, οι εκλογές λειτουργούν αποσταθεροποιητικά κ.ο.κ.). Στο συλλογικό τόμο Τι είναι λαός; που μετέφρασε άριστα ο Γιώργος Καράμπελας περιλαμβάνονται έξι κείμενα, όλα ενδιαφέροντα, γύρω από τη θεμελιώδη αυτή έννοια και κατά κάποιον τρόπο συνδετικό κρίκο ανάμεσα στη δημοκρατία και το λαϊκισμό. Εδώ επιλέγουμε, εν πολλοίς αυθαίρετα, να αναφερθούμε σε τρία από αυτά, που πάντως βρίσκουμε ότι εμμέσως είναι πιο γόνιμα για τον προβληματισμό που έχει αναπτυχθεί στην ελληνική πολιτική δημοσιότητα.

Για τον Γάλλο διανοούμενο, λαός υφίσταται μόνον τη στιγμή που διεκδικεί την εξαφάνιση ενός εγκαθιδρυμένου κράτους ή και τη δημιουργία ενός «απαγορευμένου» κράτους

Για τον Alain Badiou, κάθε λαός του οποίου η ταυτότητα έχει παγιωθεί ως τέτοια συναρθρωμένη με ένα κράτος ή/και έθνος, δεν είναι παρά ένα αδρανές σύνολο που παρέχει νομιμοποίηση στο κράτος και τις σχέσεις κυριαρχίας. Παύει να είναι πολιτικό υποκείμενο κι αντ’ αυτού υποβιβάζεται σε παθητική μάζα. Ο λαός αποκτά θετικό πρόσημο μόνο στην περίπτωση που αυτή η ταυτότητα αμφισβητείται εμπράκτως μέσω της ενεργητικής κι αυτοδύναμης κινητοποίησης του πλήθους που εξεγείρεται ενάντια στο κράτος και διεκδικεί τον επαναπροσδιορισμό του λαού μιλώντας στο όνομά του. Ένα πολιτικό κίνημα όπως αυτό που διαδήλωνε στην πλατεία Ταχρίρ της Αιγύπτου συνιστά ένα τέτοιο, χειραφετητικό παράδειγμα. Γενικότερα, για τον αριστεριστή Γάλλο διανοούμενο, λαός υφίσταται μόνον τη στιγμή που διεκδικεί την εξαφάνιση ενός εγκαθιδρυμένου κράτους ή και τη δημιουργία ενός «απαγορευμένου» κράτους, π.χ. στο πλαίσιο ενός απελευθερωτικού αγώνα, καθώς και στην περίπτωση της (μελλοντικής) αταξικής, κομμουνιστικής κοινωνίας. Εδώ βεβαίως κανείς θα μπορούσε να αναρωτηθεί: και ο γαλλικός λαός που βροντοφώναξε πρόσφατα je suis Charlie είναι ένα παθητικό υποκείμενο που απλώς παρείχε νομιμοποίηση στις σχέσεις κυριαρχίας, σύστοιχες με τις φιλελεύθερες-δημοκρατικές αξίες τις οποίες υπερασπίστηκε;

Εξίσου όπως και για τον Badiou, για τηνJudith Butler, η αυτοπρόσωπη συνάθροιση και κινητοποίηση έχει θεμελιώδη σημασία για την ίδια τη συγκρότηση του λαού ως υποκειμένου και για αυτά που σημαίνει. Ωστόσο, στο δικό της κείμενο την εξετάζει υπό διαφορετική προοπτική. Η αμερικανίδα φιλόσοφος μας θυμίζει, πρώτα απ’ όλα, ότι η λαϊκή κυριαρχία μπορεί μεν διά της ψήφου να «μεταφράζεται» σε εκλεγμένη εξουσία στο πλαίσιο της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, αλλά ποτέ δεν πρόκειται για πλήρη μετάφραση υπό την έννοια ότι ο λαός παραμένει διακριτός από αυτούς που εξέλεξε κι επομένως μπορεί να αμφισβητεί τα αποτελέσματα των εκλογών καθώς και τις πράξεις των εκλεγμένων αξιωματούχων.

Υφίσταται, λοιπόν, μια διφορούμενη σχέση, εφόσον την ίδια στιγμή που οι κοινοβουλευτικές μορφές εξουσίας χρειάζονται τη λαϊκή κυριαρχία τη φοβούνται κιόλας, αφού αυτή η τελευταία έχει κάτι που αντίκειται σε εκείνες και τις υπερβαίνει. Κατά κάποιον τρόπο, λέει η Butler, πρόκειται για μια μόνιμη επαναστατική αρχή χωρίς την οποία κανένα κοινοβούλιο δεν μπορεί να λειτουργήσει, αλλά και το οποίο απειλεί ταυτόχρονα με δυσλειτουργία ή και διάλυση. Είναι όμως προσεκτική ώστε αφενός να μην εξισώσει τον λαό με οποιοδήποτε «ορμητικό πλήθος» και κάθε βίαιη αντικοινοβουλευτική συγκέντρωση, αφετέρου να μην τον αναγάγει στα συναθροιζόμενα άτομα που εκφέρουν ή υπονοούν τη φράση «εμείς, ο λαός». «Εκείνοι που συναθροίζονται ως το ‘εμείς’ που είναι ο ‘λαός’ δεν αντιπροσωπεύουν τον λαό, αλλά παρέχουν τη βάση νομιμοποίησης για εκείνους που όντως θα αντιπροσωπεύσουν τον λαό μέσω των εκλογών… Η λαϊκή κυριαρχία είναι συνεπώς μια μορφή αναστοχαστικής αυτοσυγκρότησης που είναι διακριτή από το αντιπροσωπευτικό καθεστώς το οποίο η ίδια νομιμοποιεί».

Την ίδια στιγμή που οι κοινοβουλευτικές μορφές εξουσίας χρειάζονται τη λαϊκή κυριαρχία τη φοβούνται κιόλας, αφού αυτή η τελευταία έχει κάτι που αντίκειται σε εκείνες και τις υπερβαίνει.

Η Butler εξετάζει την πράξη συγκρότησης του λαού με όρους ομιλιακού ενεργήματος και κατά προέκταση τον επιτελεστικό χαρακτήρα της. Ταυτόχρονα επισημαίνει ότι αυτή η πράξη συγκρότησης γίνεται ξανά και ξανά και πάντα μόνο εν μέρει (κι όχι σε μια στιγμή), κάτι που σηματοδοτεί και την πολλαπλότητα του λαού και τον πληθυντικό του χαρακτήρα – σε αντιδιαστολή προς τον συχνότερα τονιζόμενο ενοποιητικό κι ομογενοποιητικό χαρακτήρα του λαού. Ακόμη όμως μεγαλύτερη έμφαση δίνει στην ενσώματη διάσταση του διαρκώς συγκροτούμενου λαού. Δηλαδή στο δρόμο (αλλά κατ’ αναλογία και στο διαδίκτυο ή σε άλλους χώρους όπως οι φυλακές) είναι ενσώματοι άνθρωποι που μιλούν, δρουν, χειρονομούν. Πρόκειται για σώματα που μπορεί να έχουν ανάγκη από υποστήριξη, αλλά είναι ικανά και για αντίσταση. Πράγματι, αυτό φαίνεται πιο ξεκάθαρα στις περιπτώσεις των πιο ευάλωτων: όσοι εμφανίζονται στο δρόμο χωρίς άδεια, όσοι είναι διεμφυλικοί σε τρανσφοβικά περιβάλλοντα, όσοι είναι «χωρίς χαρτιά» σε κράτη που τους αντιμετωπίζουν ως εγκληματίες κ.ο.κ.

Με αναφορά στον γαλλικό λαό, ο Sadri Khiari στο δικό του κείμενο μάς υπενθυμίζει πρώτα από όλα δύο πράγματα. Ότι το ερώτημα τι είναι ο λαός δεν πρέπει να θεωρείται ποτέ αυτονόητο, ακριβώς επειδή η ταυτότητά του, το ποιος ανήκει σε αυτόν, δεν μπορεί να νοηθεί παρά σε αντιπαραβολή προς κάποιον αποκλεισμό ή αποκλεισμούς, διόλου προφανείς ακόμη κι αν τίθενται ως τέτοιοι. Κι ότι στο λαό ως έννοια ενυπάρχουν δύο σημασίες, του συλλογικού πολιτικού υποκειμένου στο οποίο ανήκουν όλοι οι πολίτες, και των υποτελών κοινωνικών στρωμάτων τα οποία οι προνομιούχες τάξεις αντιμετωπίζουν υποτιμητικά ή/ και ως απειλή.

Ο πολιτικός επιστήμονας και ακτιβιστής τυνησιακής καταγωγής θεωρεί πως το ακριβές νόημα του λαού προσλαμβάνει διαφορετικό περιεχόμενο σε συνάφεια με το πώς συναρθρώνεται με τρεις θεμελιώδεις ιδέες: το έθνος, την ιδιότητα του πολίτη/κυριαρχία και τις υποτελείς τάξεις. Έτσι, π.χ. στην περίπτωση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα η έννοια του λαού αφομοιώνεται από την έννοια του έθνους, ενώ στην περίπτωση μιας επαναστατικής κατάστασης τείνει να ταυτίζεται ο λαός με τις υποτελείς τάξεις. Σε αυτό το σχήμα ο Khiari εισάγει την έννοια της φυλής, όχι βεβαίως υιοθετώντας την οπτική του βιολογικού ρατσισμού (τον οποίο αποστρέφεται), αλλά παραπέμποντας στις σχέσεις ιεραρχίας που επιβλήθηκαν μεταξύ των φυλών ως κοινωνικά κατασκευασμένες κατηγορίες στο πλαίσιο της ιστορικής εμπειρίας της αποικιοκρατίας και του ιμπεριαλισμού.

Στην περίπτωση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα η έννοια του λαού αφομοιώνεται από την έννοια του έθνους, ενώ στην περίπτωση μιας επαναστατικής κατάστασης τείνει να ταυτίζεται ο λαός με τις υποτελείς τάξεις.

Συμπεραίνει ότι και σήμερα ακόμη στη Γαλλία, ασχέτως από τα ισχύοντα σε θεσμικό επίπεδο, στη συνείδηση των περισσότερων εξομοιώνεται ο γαλλικός λαός με τους ευρωπαϊκής, χριστιανικής καταγωγής λευκούς Γάλλους, έτσι ώστε όλοι οι υπόλοιποι να ανήκουν και να μην ανήκουν στο λαό. Είναι κατά κάποιον τρόπο ο τρίτος λαός. Αναλύει τον πολιτικό λόγο του Ζαν-Λυκ Μελανσόν, του ηγέτη της ριζοσπαστικής Αριστεράς που θα περίμενε κανείς να υπερασπίζεται κατεξοχήν όλους τους «μη προνομιούχους» στους οποίους περιλαμβάνεται αυτός ο τρίτος λαός, και συμπεραίνει ότι ο τρόπος που το κάνει, όταν το κάνει, είναι εν τέλει πολύ περισσότερο κομφορμιστικός κι εγγύτερος της αφήγησης που ταυτίζει λαό και έθνος, έτσι ώστε τελικά να αναπαράγει με τη στάση του την υποτελή θέση των μη «βέρων» Γάλλων. Και καταλήγει πως απαιτείται μια μακρά μεταβατική περίοδος προκειμένου να επέλθει ένας δυναμικός και συγκρουσιακός συμβιβασμός ανάμεσα στο λαό και τους λαούς της Γαλλίας ο οποίος θα θεμελιώνεται σε μια ανασύνθεση της πολιτικής κοινότητας η οποία με τη σειρά της οφείλει να αποκτήσει πολλαπλές εθνικές και πολιτισμικές αναφορές.

* Ο ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ είναι λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.