Σάββατο 10 Ιανουαρίου 2015

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΥΣ ΚΛΑΣΙΚΟΥΣ

Είναι και η έλλειψη εμπιστοσύνης στο σύγχρονο, που φαντάζει παροδικό, κι επομένως ο καθένας προτιμά να «επενδύσει» τα χρήματά του σε αναγνώσματα που δεν θα τον απογοητεύσουν.

Σταχυολόγηση κλασικών κειμένων που επανεκδόθηκαν τη χρονιά που μας πέρασε.

Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη

Η επιστροφή στο παρελθόν -είναι ιστορικά διαπιστωμένο- επιδιώκεται όταν το παρόν φαίνεται ασθενές, άνευρο, πτωτικό, στάσιμο. Και τότε οι άνθρωποι ή οι κοινωνίες αναζητούν σταθμούς, που θα αποτελέσουν πυλώνες στήριξης της προσωπικής και εθνικής τους αυτογνωσίας. Δεν είναι ανεξήγητο, λοιπόν, που μέσα στο 2014 επανεκδόθηκαν μαζικά, στην ίδια ή σε άλλη μετάφραση, μεγάλοι πεζογράφοι, ποιητές ή θεατρικοί συγγραφείς που θεωρούνται πλέον κλασικοί.

Δεν θα επεκταθώ εδώ στο τι θεωρεί η ανθρωπότητα κλασικό και ποια έννοια δίνεται σ' αυτόν τον όρο. Θα θέσω τον προβληματισμό γύρω από τους λόγους που έδωσαν τόσο μεγάλη ώθηση στα αναγνωρισμένα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και έκαναν το 2014 έτος συσσώρευσης τόσων πολλών κορυφαίων κειμένων.

Είναι και η έλλειψη εμπιστοσύνης στο σύγχρονο, που φαντάζει παροδικό, κι επομένως ο καθένας προτιμά να «επενδύσει» τα χρήματά του σε αναγνώσματα που δεν θα τον απογοητεύσουν.

Καταρχάς, όπως προϊδέασα, η στροφή στο σίγουρο και διαχρονικά καταξιωμένο είναι σύμπτωμα της κρίσης. Σε καιρούς κοινωνικής καθίζησης, όταν όλα τα τωρινά αλέθονται στον μύλο της οικονομικής ύφεσης, φαίνεται ότι είναι σκοπιμότερο να στραφεί κανείς σε αναγνωρισμένες αξίες του παρελθόντος και να σταθεί πιο γερά στα δοκιμασμένα από τον χρόνο έργα. Δεν είναι μόνο μια ηθική στάση, μια προσπάθεια να αναζητήσει ο αναγνώστης αιώνια νάματα και να αντλήσει από εκεί πρότυπα ζωής και -ιδιοτελώς- εξόδου από την υπαρξιακή του κρίση. Είναι και η έλλειψη εμπιστοσύνης στο σύγχρονο, που φαντάζει παροδικό, κι επομένως ο καθένας προτιμά να «επενδύσει» τα χρήματά του σε αναγνώσματα που δεν θα τον απογοητεύσουν. Όπως στην αγορά τα άτομα καταφεύγουν σε κάτι πιο διαχρονικό και δοκιμασμένο, έτσι και στην αναζήτηση βιβλίων επικρατεί η λογική της βεβαιότητας, του μικρότερου δηλαδή ρίσκου, που δίνει το κλασικό έργο.

Οι ίδιοι οι εκδότες οσμίζονται αυτήν την τάση των αναγνωστών και οδηγούνται -δίπλα στα νεότερα ονόματα, στους καινούργιους, στους ταλαντούχους, στους ήδη καταξιωμένους έλληνες συγγραφείς- σε κλασικές επιλογές, για να βασιστούν κι οι ίδιοι σε έργα που δύσκολα θα «προδώσουν» το αναγνωστικό ένστικτο. Μερικοί βέβαια από αυτούς δεν κρύβουν ότι μια τέτοια έκδοση, χωρίς πνευματικά δικαιώματα λόγω παρέλευσης της 70ετίας, είναι πιο φτηνή, πιο εύκολη, πιο εφικτή, αφού δεν μεσολαβούν άδειες, πληρωμές και λοιπές υποχρεώσεις.

Έτσι, μέσα στο 2014 εκδόθηκαν κείμενα (θα μείνω στην πεζογραφία) που ξεκινούν από τον 14ο αιώνα, όπως οι Ιστορίες του Καντέρμπερυ (μτφρ. Δημ. Κορδοπάτης, εκδ. Μελάνι) του Τζέφρυ Τσώσερ, και τον 18ο, όπως το Ταξίδι στην Ιταλία (μτφρ. Γιώργος Δεπάστας, εκδ. Ολκός) του Γκαίτε μέχρι έργα του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, όπως είναι το Δάκρυ στον ωκεανό: Πιο βαθιά κι απ' την άβυσσο (μτφρ. Έμη Βαϊκούση, εκδ. Καστανιώτη) του Μάνες Σπέρμπερ και οι Θεατρίνοι (μτφρ. Κλαίρη Παπαμιχαήλ, εκδ. Πόλις) του Γκράχαμ Γκρην.

Η επιλογή των έργων δείχνει και την ελληνική πρόσληψη των κορυφαίων λογοτεχνιών, δείχνει δηλαδή ποιους συγγραφείς, ποιες χώρες και ποια πρότυπα θεωρούμε κλασικά, ώστε να προβαίνουμε ως κοινωνία στην επαν-ανάγνωσή τους.

Η επιλογή των έργων δείχνει και την ελληνική πρόσληψη των κορυφαίων λογοτεχνιών, δείχνει δηλαδή ποιους συγγραφείς, ποιες χώρες και ποια πρότυπα θεωρούμε κλασικά, ώστε να προβαίνουμε ως κοινωνία στην επαν-ανάγνωσή τους. Λ.χ. η μαζική καταφυγή στους Γάλλους και Ρώσους κλασικούς του 19ου αιώνα δείχνει ότι οι δύο αυτές κουλτούρες, όπως διαμόρφωσαν σταδιακά το ρεαλιστικό και νατουραλιστικό μυθιστόρημα, επέδρασαν θεμελιωδώς στην ψυχοσύνθεση του Έλληνα, που μεγάλωσε μ' αυτούς και εξακολουθεί να διαβάζει Ονορέ ντε Μπαλζάκ, υιό Αλέξανδρο Δουμά, Γκυστάβ Φλωμπέρ, Γκυ Ντε Μωπασάν ή Αλεξάντρ Πούσκιν, Αντόν Τσέχοφ, Β. Μ. Γκάρσιν και φυσικά Λέοντα Τολστόι όπως και Φιοντόρ Ντοστογέφσκι. Στην ίδια λογική εντάσσονται οι Αγγλοσάξονες του 19ου αιώνα: π.χ. η Έμιλυ Μπροντέ, ο Χένρι Τζέιμς, ο Μαρκ Τουέιν και ο Nathaniel Hawthorne με το Ο μαρμάρινος φαύνος (μτφρ. Σάντυ Παπαϊωάννου, εκδ. Gutenberg)

Η υιοθέτηση της εθνικής λίστας δεν πρέπει να συνεχίσει να προκρίνεται, αν δεν μπορούμε να προβούμε σε βαθύτερα συμπεράσματα μέσω ουσιαστικότερων συνδέσεων. Ας πούμε, το κοινό θα προτιμήσει ένα πιο συμβατό κείμενο, γραμμένο ρεαλιστικά, του οποίου η υπόθεση και η γραφή θα μπορεί να παρακολουθηθεί από τον μέσο αναγνώστη, ή θα εκτιμήσει έργα τα οποία καινοτομούν, είναι ρηξικέλευθα, φέρνουν τον νέο αέρα του μοντερνισμού και γι' αυτό καθιερώθηκαν σε έναν διεθνή Κανόνα;

Το 2014, εκτός από τα παραδοσιακά αφηγηματικά έργα που εκδόθηκαν, δεν έλειψαν πιο ρηξικέλευθες προσπάθειες, οι οποίες αποτέλεσαν καμπή στην ιστορία των παγκόσμιων γραμμάτων: Η πείνα (μτφρ. Δ. Παπαγρηγοράκη, εκδ. Μεταίχμιο) λ.χ. του Κνουτ Χάμσουν έγινε η αφορμή για μια σειρά κειμένων με άξονα την αλητογραφία, Το πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέυ (μτφρ. Βασιλική Κοκκίνου, εκδ. Μίνωας) του Όσκαρ Ουάιλντ διαβάζεται ώς σήμερα, για να διερευνηθεί η δύναμη της τέχνης σε σχέση με τη ζωή, ο Οδυσσέας (μτφρ. Ελευθέριος Ανευλαβής, εκδ. Κάκτος) του Τζέιμς Τζόυς θεωρείται η Οδύσσεια του 20ού αιώνα,

Οι κιβδηλοποιοί (μτφρ. Α. Παππάς, εκδ. Πόλις) του Αντρέ Ζιντ έθεσαν τις πρωτοπόρες αφηγηματικές τεχνικές τους, όπως την τεχνική της «αβύσσου», στον νερόμυλο της λογοτεχνίας και κύλησαν έτσι εκατοντάδες μυλόπετρες στον απόηχό τους, Ο λύκος της στέπας (μτφρ. Γιώργος Δεπάστας, εκδ. Μίνωας) του Έρμαν Έσσε πυροδότησε τη σκέψη χιλιάδων εφήβων και νέων...

Το ίδιο καθοριστική στάθηκε η έκδοση κορυφαίων έργων, που επανεκδίδονται μέσα στο 2014, όπως το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο: Η Αλμπερτίν αγνοούμενη (μτφρ. Παν. Πούλος, εκδ. Εστία) του Μαρσέλ Προυστ, μυθιστόρημα που μελετήθηκε σαν ένας από τους στυλοβάτες του μοντερνισμού μαζί με τον Οδυσσέα, το Ουδέν νεώτερον από το δυτικόν μέτωπον (μτφρ. Γεωργία Δεληγιάννη-Αναστασιάδη, εκδ. Μίνωας) του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ, το οποίο ενθρονίστηκε ως ένα από τα εμβληματικότερα αντιπολεμικά έργα της εποχής μας και Τα σταφύλια της οργής (μτφρ. Μιχάλης Μακρόπουλος, εκδ. Παπαδόπουλος) του Τζον Στάινμπεκ, τα οποία έδειξαν με αριστερό τρόπο την ανθρώπινη εκμετάλλευση στον χώρο εργασίας.

Οι αναγνώστες, επιπλέον, συχνά προτιμούν ένα ή περισσότερα από τα παραπάνω έργα για λόγους πρεστίζ. Είναι δηλαδή ένδειξη κύρους και αναγνωστικής ποιότητας να πει κανείς ότι διάβασε ένα διάσημο όνομα παρά έναν νέο, άγνωστο εν πολλοίς συγγραφέα. Έτσι, η κλασική λογοτεχνία γίνεται καλό «χαρτί» στο χρηματιστήριο των κοινωνικών και πολιτισμικών ιεραρχήσεων. Έργα όπως ο Ζαν Μπαρουά (μτφρ. Κ. Σωχωρίτης, εκδ. Πόλις) του Ροζέ-Μαρτέν ντι Γκαρ, Ο διάβολος στο κορμί (μτφρ. Χρύσα Κοντογεωργοπούλου, εκδ. Ροές) του Ραϊμόν Ραντιγκέ, Το Μηδέν και το Άπειρο (μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Πατάκη) του Άρθουρ Κάισλερ, το Στη σίκαλη, στα στάχια, ο πιάστης (το γνωστό Ο φύλακας στη σίκαλη) (μτφρ. Τζένη Μαστοράκη, εκδ. Γράμματα) του Τζ. Ντ. Σάλιντζερ, το Ένα πολύ πρωτότυπο δείπνο του Φερνάντο Πεσόα (εκδ. Gutenberg) και η Καρδιά σκύλου (μτφρ. Ελένη Μπακοπούλου, εκδ. Αντίποδες) του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ προβάλλονται πιο εύκολα ως υψηλή λογοτεχνία και ο αναγνώστης τους ως ο επαϊων που ξέρει να επιλέγει κορυφαία έργα της παγκόσμιας σκηνής.

Οι εκδοτικοί οίκοι πρέπει να πλαισιώσουν το κείμενο με ουσιαστικές εισαγωγές, με επαρκή όσο και διακριτικό υπομνηματισμό και με επίμετρα, που να δίνουν ερμηνευτικούς άξονες και γραμματειακές πληροφορίες.

Επομένως, είτε για λόγους περιορισμού του ρίσκου ή για απόκτηση κύρους, οι αναγνώστες εμπιστεύονται πιο εύκολα έργα ενός άτυπου Κανόνα, ο οποίος όμως προβάλλεται ως αδιαμφισβήτητη αξία. Και στις περισσότερες περιπτώσεις η διαχρονικότητα των κειμένων αναδεικνύεται και αναγκαία όσο και ικανή συνθήκη ποιότητας.

Το ζητούμενο είναι πόσο όντως η ανάγνωση τέτοιων έργων είναι μια ουσιαστική αναμέτρηση με τους κολοσσούς της παγκόσμιας λογοτεχνίας και όχι απλώς μια αναγωγή στην αυθεντία. Για να μπορέσει ο σημερινός αναγνώστης να προσεγγίσει τα κείμενα αυτά και να διακρίνει, πέρα από την αισθητική τους αξία, και την ιστορική τους σημασία, πρέπει να έχει στα χέρια του εργαλεία που θα τον βοηθήσουν να δει το έργο στη βαθιά δομή του και στη θέση του μέσα στο λογοτεχνικό γίγνεσθαι. Γι' αυτό, πέρα από την καλή μετάφραση, οφείλουν οι εκδοτικοί οίκοι να πλαισιώσουν το κείμενο με ουσιαστικές εισαγωγές, με επαρκή όσο και διακριτικό υπομνηματισμό και με επίμετρα, που να δίνουν ερμηνευτικούς άξονες και γραμματειακές πληροφορίες. Ευτυχώς, πολλές σύγχρονες εκδόσεις πλέον δεν ανατυπώνουν ένα ξερό και μαραμένο κείμενο, αλλά το ντύνουν με σώμα επαρκών κριτικών, γραμματολογικά στοιχεία και κατατοπιστικές εισαγωγές, που κατευθύνουν τον αναγνώστη.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.

πηγη