Δευτέρα 4 Ιουλίου 2016

Ο λαβύρινθος και η γεωμετρία της αφήγησης

Της Έλενας Μαρούτσου

«Η ποίηση είναι μια υπόθεση τόσο ακριβής όσο η γεωμετρία», έλεγε ο Γκυστάβ Φλωμπέρ, δεινός κατασκευαστής ρεαλιστικών ψηφιδωτών της γαλλικής κοινωνίας της εποχής του, με άρτια –αν και πεζογράφος ο ίδιος– αίσθηση της ακρίβειας και της γεωμετρίας. Ο πρωτοεμφανιζόμενος Παναγιώτης Κεχαγιάς, με τη συλλογή διηγημάτων του Τελευταία Προειδοποίηση (εκδ. Αντίποδες) δείχνει να αποδίδει κι αυτός στη γεωμετρία κεντρικό ρόλο στο χτίσιμο των ιστοριών του. Η θεματολογία και το ύφος του, βέβαια, μακράν απέχουν από τη σχολή στην οποία εντάσσεται η ρεαλιστική αφήγηση του μέγα Φλωμπέρ, ενώ συνειδητά ή ασύνειδα, θα έλεγα πως αρδεύονται απ’ την πηγή του ευρωπαϊκού μοντερνισμού.

Συγγραφείς όπως ο Ίταλο Καλβίνο και ο Φραντς Κάφκα χρησιμοποίησαν τη γεωμετρία όχι μόνο για να δομήσουν ένα περιεχόμενο που χωρίς τη συνδρομή της θα ήταν χαοτικό, αλλά ανήγαγαν την ίδια τη γεωμετρία της μορφής ως ουσία ενός ιδιότυπου και διόλου ρεαλιστικού σύμπαντος. Οι Αόρατες Πόλεις του Καλβίνο ύψωσαν τη γεωμετρία στο τετράγωνο, στήνοντας έναν χάρτη από ανύπαρκτες πόλεις η καθεμιά από τις οποίες αναπτύσσεται γύρω από μια έννοια, ιχνογραφώντας έναν τέλειο κρυσταλλοειδή σχηματισμό. Ο Κάφκα, από την άλλη πλευρά, στήνει σκοτεινούς αλληγορικούς λαβυρίνθους, βάζοντας στο κέντρο τους σύγχρονους ανθρώπους που έχουν να παλέψουν με τον Μινώταυρο της γραφειοκρατίας, της τυφλής εξουσίας και της παράλογης ενοχής.

Τα πολλαπλά κάτοπτρα της γραφής

Ο συγγραφέας χτίζει με ζηλευτή δομή και λεκτική ακρίβεια ένα αινιγματικό και μάλλον σκοτεινό σύμπαν, έναν κόσμο που αντανακλά συνεχώς τον εαυτό του μέσα από τα πολλαπλά κάτοπτρα της γραφής.

Έναν εξίσου απειλητικό αλλά και αινιγματικό Μινώταυρο έχει εγκαταστήσει ο Κεχαγιάς στο βάθος του λαβύρινθου που ορίζει τον χώρο του πρώτου διηγήματος της συλλογής με τίτλο «Πώς να επιτύχετε στην άσκηση της ταυρομαντείας». Αφηγητής εδώ είναι ο φύλακας που προειδοποιεί και συμβουλεύει έναν επίδοξο «ταυρομάντη»: «Σε παλαιότερες εποχές, η καθιερωμένη μέθοδος ήταν ο ταυρομάντης να μπαίνει στο λαβύρινθο με πολλαπλή συνοδεία, όμως ακόμη κι έτσι δεν ήταν σίγουρο ότι θα έφτανε στο κέντρο ζωντανός. […] Οι πιο πανούργοι από τους έμπειρους ταυρομάντεις εγκαθιστούν στην είσοδο του λαβύρινθου δύο αντικριστούς καθρέφτες. Μπαίνουν περνώντας ανάμεσά τους και ο εαυτός τους πολλαπλασιάζεται άπειρες φορές μαζί με μια ατέλειωτη συνοδεία άριστων αντιγράφων».

Η ίδια η λέξη «ταυρομάντης», μια επινοημένη, αυθαίρετη σύμπτυξη δυο λέξεων που τράβηξε ο Κεχαγιάς απ’ το τσουβάλι της αρχαίας μυθολογίας με σκοπό τη δημιουργία ενός αλλόκοτου ήρωα, με το ένα πόδι στο παρελθόν και το άλλο στην φαντασία, είναι χαρακτηριστική των προθέσεών του. Μοιάζει σαν ο «Θησέας» του Κεχαγιά να μην σκοπεύει τόσο στην εξόντωση του θηρίου αλλά στην αποκωδικοποίηση ενός μηνύματος. Η επανανοηματοδότηση αρχαίων μύθων –συνήθης στη μοντερνιστική θεματολογία– χρησιμοποιείται εδώ για να τροφοδοτήσει μια σύγχρονη προσωπική μυθολογία. Ο συγγραφέας χτίζει με ζηλευτή δομή και λεκτική ακρίβεια ένα αινιγματικό και μάλλον σκοτεινό σύμπαν, έναν κόσμο που αντανακλά συνεχώς τον εαυτό του μέσα από τα πολλαπλά κάτοπτρα της γραφής.

Ο Παναγιώτης Κεχαγιάς

Ο χάρτης και ο σταυρός

Στο δεύτερο διήγημα της συλλογής με τίτλο «Κάτι αναλλοίωτο», τοπογράφοι από την πρωτεύουσα καταφθάνουν σε ένα ξεχασμένο χωριό για να το χαρτογραφήσουν. Ο χάρτης του χωριού αναρτάται στην Κοινότητα και γίνεται τόπος προσκυνήματος, μια που φαίνεται να αποτυπώνει το χωριό με τρόπο πρωτόφαντο για τους κατοίκους. Ο χάρτης δείχνει να αντλεί την ιερότητά του από το γεγονός και μόνο πως αποτελεί μια προβολή σε χαρτί, από την μετατροπή, δηλαδή, σε εικόνα ενός τόπου που γινόταν αντιληπτός μέχρι τότε μόνον ως βίωμα.

ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΣΦΥΓΜΟΣ ΤΕΥΧΟΣ 54 ΙΟΥΝΙΟΣ ΜΟΛΙΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΗΣΕ

Publish at Calameo

Κι εδώ ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τον χάρτη για να μιλήσει για τον τρόπο που η αποτύπωση της πραγματικότητας καταλήγει να προκαλεί μεγαλύτερο ενδιαφέρον από την ίδια την πραγματικότητα. Εξαιρετικό εύρημα ο σταυρός που χαράζεται σ’ ένα σημείο του χάρτη από έναν πατέρα ως σημείο πένθους για το παιδί του, μια λεπτή νύξη για το σημάδι που αφήνει η έσχατη πραγματικότητα του θανάτου σε οποιαδήποτε προσπάθεια αποτύπωσης ή αναβάθμισής της.

Το φρούριο του νοήματος

Ο συγγραφέας κεντρίζει με την γραφίδα του διάφορες προσπάθειες αποκωδικοποίησης των γραφομένων, εφόσον μια από τις απολαύσεις αυτής της συλλογής βρίσκεται σίγουρα στον τρόπο με τον οποίο το βιβλίο σε βάζει στο παιχνίδι του ξεκλειδώματός του σαν να επρόκειτο κι αυτό για φρούριο.

Για να λειτουργήσει λογοτεχνικά το αλληγορικό στοιχείο σε μια ιστορία πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να είναι υπαινικτικό ώστε να μην κατρακυλάει στην ευκολία ή τον διδακτισμό. Ο Κεχαγιάς στις μικρές αυτές ιστορίες χειρίζεται παραδειγματικά την αλληγορία, αφήνοντας χώρο σε πολλαπλές αναγνώσεις και ερμηνείες. Στο ομώνυμο με τον τίτλο της συλλογής διήγημα η δράση μεταφέρεται σε ένα φρούριο όπου έχουν καταφύγει οι κάτοικοι μιας πόλης. «Οι ιστορικοί της πόλης είχαν από καιρό κηρύξει έναν ακαδημαϊκό εμφύλιο, εμπλέκοντας κάποια στιγμή και τους αρχιτέκτονες, για το αν ο σκοπός των άγνωστων κατασκευαστών του φρουρίου ήταν η άμυνα ή αν τελικά το κτίσμα ήταν ένα ογκώδες κωδικοποιημένο μήνυμα, του οποίου τα κλειδιά βρίσκονταν στις διαφορές της διάταξης των ανοιγμάτων». Κι εδώ ο συγγραφέας κεντρίζει με την γραφίδα του διάφορες προσπάθειες αποκωδικοποίησης των γραφομένων, εφόσον μια από τις απολαύσεις αυτής της συλλογής βρίσκεται σίγουρα στον τρόπο με τον οποίο το βιβλίο σε βάζει στο παιχνίδι του ξεκλειδώματός του σαν να επρόκειτο κι αυτό για φρούριο.

Στα διηγήματα που προανέφερα, η απόλαυση που προκύπτει από αυτό το παιχνίδι είναι κατά την άποψή μου μεγαλύτερη παρά στα δύο εκτενέστερα της συλλογής, την «Έλευση της ευτυχίας» και τον «Κύριο Γκλας». Παρότι κι εδώ η ατμόσφαιρα και η γλώσσα που την υπηρετεί είναι απόλυτα συνεπείς προς το λογοτεχνικό σύμπαν του βιβλίου, το ίδιο το μάκρος της αφήγησης καθιστά τη διαδικασία της συνεχούς αποκωδικοποίησης σε κάποιο βαθμό κουραστική και το τελικό αποτέλεσμα μάλλον αποθαρρυντικά κρυπτικό. Για να είμαι δίκαιη, αυτό αφορά περισσότερο στην «Έλευση της ευτυχίας», όπου οι δαίδαλοι της αφήγησης κινδυνεύουν να κάνουν τον αναγνώστη να χαθεί, σαν ένας υπερβολικά εχθρικός λαβύρινθος, παρά εξάπτουν την αναγνωστική περιέργεια κι ευχαρίστηση. Ο «Κύριος Γκλας», παρότι κι αυτός προς το τέλος μοιάζει να μπερδεύει σε βαθμό αποθαρρυντικό το κουβάρι των ερμηνειών, στο μεγαλύτερο μέρος του χτίζει μια αφήγηση δραματική, με συνεχή επαφή με το αίσθημα τόσο του ήρωα όσο και του αναγνώστη. Σε κάθε περίπτωση μια πολύ αξιοπρόσεκτη νέα φωνή από τις εκδόσεις Αντίποδες που δείχνουν να εκτιμούν την αξία της γλώσσας, του ύφους και της μορφής.

* Η ΕΛΕΝΑ ΜΑΡΟΥΤΣΟΥ είναι συγγραφέας και εκπαιδευτικός.