Σάββατο 14 Μαΐου 2016

Μελαγχολικό ρέκβιεμ για την Αυστρία

Για το βιβλίο του Thomas Bernhard Πλατεία Ηρώων (μτφρ. Βασίλης Τσαλής, εκδ. Κριτική).

Του Νίκου Ξένιου

«Αυτό που συμβαίνει τώρα είναι αυτό που επιθυμεί η πλειοψηφία των Αυστριακών: θέλουν τους Εθνικοσοσιαλιστές στην εξουσία»
(Τόμας Μπέρνχαρντ, Πλατεία Ηρώων, τρίτη σκηνή).

Το τελευταίο θεατρικό έργο του Τόμας Μπέρνχαρντ Πλατεία Ηρώων κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κριτική σε εξαιρετική μετάφραση Βασίλη Τσαλή, που αποφεύγει τις παραφράσεις και φέρνει τον αναγνώστη κοντά στο πνεύμα του συγγραφέα αποδίδοντας τον μακροπερίοδο λόγο και τη «λερναία ύδρα» της φράσης που διακλαδούται σε πολλά επί μέρους νοήματα. Αξιοσημείωτο είναι το επίμετρο που υπογράφει και συμπληρώνει την έκδοση. Την περίοδο που γράφτηκε η Πλατεία Ηρώων στην Αυστρία πρόεδρος ήταν ο αμφιλεγόμενος Κουρτ Βαλντχάιμ, ενώ το έργο τοποθετείται χρονικά αμέσως μετά την αυτοκτονία του στοχαστή καθηγητή Γιόζεφ Σούστερ στη Βιέννη, το 1988. Ακριβώς πενήντα χρόνια πριν ο Χίτλερ είχε κηρύξει το «Άνσλους» – την προσάρτηση, δηλαδή, της Αυστρίας στην Γερμανία, μπροστά απ’ το ανάκτορο Χόφμπουργκ, μπροστά σε ένα τεράστιο πλήθος παραληρούντων από ενθουσιασμό Αυστριακών.

Πενήντα χρόνια μετά το Άνσλους

Ένα αναπόδραστο φάσμα καταστροφής, μια αρνητική φιλοσοφική διάθεση και το κάθετο barrage της αλπικής αμβλύνοιας και της ατελέσφορης γερμανικής γλώσσας, συνιστούν αντιπροσωπευτικά μπερνχαρντικά μοτίβα.

Ο εβραίος καθηγητής του έργου έχει χάσει τη θέση του στο πανεπιστήμιο, έχει προσωρινά γλιτώσει από τα νύχια των εθνικοσοσιαλιστών και, σαν άλλος Βίτγκενστάιν, έχει καταφύγει στην Οξφόρδη, μαζί με τη γυναίκα του, τις δυο του κόρες και τον αδελφό του. Μετά το τέλος του πολέμου, κατά τη δεκαετία του ’50, κάνει το λάθος να επιστρέψει στη Βιέννη κι εκεί αυτοκτονεί, πέφτοντας απ’ το παράθυρο του διαμερίσματός του στην Πλατεία Ηρώων κατά τη συγκεκριμένη επέτειο, χάνοντας τη μάχη με την αξιοπρέπεια, την ομορφιά και τη μουσική. Το κεντρικό βιεννέζικο σπίτι ερημώνει και πρέπει να βγει στο σφυρί: ένα αναπόδραστο φάσμα καταστροφής, μια αρνητική φιλοσοφική διάθεση και το κάθετο barrage της αλπικής αμβλύνοιας και της ατελέσφορης γερμανικής γλώσσας, συνιστούν αντιπροσωπευτικά μπερνχαρντικά μοτίβα.

Το δράμα εκτυλίσσεται σε τρεις πράξεις/χρονικές στιγμές: πριν από την κηδεία του καθηγητή, στο Φολκσγκάρτεν λίγο μετά την κηδεία και στο πένθιμο δείπνο. Με λιτή ποιητική γραφή (η αίσθηση του μέτρου είναι έντονη στην εξαιρετική μετάφραση) διαγράφεται η προσωπικότητα του Σούστερ μέσα από διαλόγους της οικονόμου και της υπηρέτριάς του, που όμως δεν δίνουν απαντήσεις σε ερωτήματα σχετικά με τον αυστηρό μεταστάντα κύριο του σπιτιού. Το παρελθόν του ακριβολόγου, σχολαστικού Σούστερ βαρύνει μια νοσηλεία στο Στάινχοφ, η οποία δεν είναι άσχετη με την απομόνωσή του ως Εβραίου. Σταδιακά δε αποκαλύπτεται ότι η ψυχοπάθεια της (πρώην ηθοποιού) κυρίας Σούστερ («Δεν μπορούσα να φανταστώ ότι η Βιέννη θα επιβάρυνε τόσο την υγεία σου») σχετίζεται με τη διερεθιστική ανθρώπινη τραγικωμωδία που απηχούν οι ζητωκραυγές που ακούγονται από την Πλατεία Ηρώων κατά την υποδοχή του Χίτλερ και του στρατού του. Οι τσεχωφικές κόρες («οι κόρες μου είναι οι νεκροθάφτες μου») και η στενοκεφαλιά των ακαδημαϊκών συναδέλφων του εκλιπόντος ολοκληρώνουν το πορτρέτο του.

«Κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος αρρωσταίνει»

Πέρα από την πολιτική προφητεία που κάνει ο Μπέρνχαρντ, καταγγέλλει το καρκίνωμα του υποδόριου φασισμού που εγκυμονεί η κακόβουλη μικροαστική επανάπαυση και επισημαίνει την υπαρξιακή μελαγχολία του σύγχρονου, σκεπτόμενου Ευρωπαίου.

Η εθελούσια κώφευση του φιλάσθενου Ρόμπερτ, του αδελφού του Σούστερ, που έχει αποσυρθεί στο εξοχικό του στο Νόιχαουζ από απέχθεια προς τη νέα κατάσταση πραγμάτων, παρά την αλλοτριωτική για ένα διανοούμενο επίδραση της ζωής στην εξοχή (μοτίβο που παραπέμπει στο τοπίο του θερέτρου αεροθεραπείας Ζιλς Μαρία, στο «Ρίττερ, Ντένε, Φος»), σκιαγραφεί δια της σιωπής τον φιλισταϊσμό και τον υφέρποντα ολοκληρωτισμό («Σ’ αυτήν τη χώρα που είναι η αποκρουστικότερη όλων η μόνη επιλογή σου είναι ανάμεσα στα μαύρα και στα κόκκινα γουρούνια»). Στην απομυθοποιητική πέννα του συγγραφέα κυριαρχούν οι υπαινιγμοί/καταγγελίες για τη βαρβαρότητα, τον θρησκευτικό και πολιτικό φανατισμό που φέρουν τη φενάκη του καθολικισμού και του ψευδοσοσιαλισμού, τον αντισημιτισμό («Οι Βιεννέζοι μισούν τους Εβραίους και θα συνεχίσουν να τους μισούν, στον αιώνα τον άπαντα»), την απάθεια του λαού και των πνευματικών ανθρώπων του τόπου του, όσο και για το συντηρητικό μεγαλοαστικό κλίμα της πατριαρχικής εβραϊκής οικογένειας που πάσχει από μανία καταδιώξεως.

Ο ίδιος κατά καιρούς είχε δηλώσει: «Δυσφημώ την πατρίδα μου με τον πιο επαίσχυντο τρόπο», «Οι Αυστριακοί είναι υποκριτές, ανόητοι και ακαλλιέργητοι, ηλίθιοι καθυστερημένοι μικροαστοί που δεν έχουν τίποτα να πουν», «Η Αυστρία είναι πολιτιστικός και πνευματικός βόθρος» και «μουσείο καθολικο-εθνικοσοσιαλιστικής τέχνης». Ωστόσο, πέρα από την πολιτική προφητεία που κάνει ο Μπέρνχαρντ με τους ακραίους αυτούς χαρακτηρισμούς, μέσω της περσόνας του Ρόμπερτ καταγγέλλει το καρκίνωμα του υποδόριου φασισμού που εγκυμονεί η κακόβουλη μικροαστική επανάπαυση («Κάθε εποχή κουβαλά τη δική της αθλιότητα») και επισημαίνει την υπαρξιακή μελαγχολία του σύγχρονου, σκεπτόμενου Ευρωπαίου («Ένας ριζικά εκφυλισμένος κόσμος με τον οποίο δεν θέλω να έχω καμία σχέση»).

«Πετάξτε έξω τον γκάνγκστερ!»

Η πρεμιέρα στο Μπουργκτεάτερ της Βιέννης ήταν προγραμματισμένη για τις 14-10-1988, εκατονταετηρίδα του θεάτρου, αλλά τελικά έγινε στις 4-11-1988, υπό ισχυρή αστυνόμευση και προκάλεσε βίαιες αντιδράσεις του κοινού και λιβέλλους από εφημερίδες.

Ο συγγραφέας αρνείται την αρχική πρόσκληση του Κλάους Πέιμαν για συγγραφή ενός πολιτικού έργου και σαρκάζει προτρέποντάς τον να αναρτήσει σε όλα τα άλλοτε εβραϊκά καταστήματα μια ταμπέλα με την επιγραφή Judenfrei, δηλ. «χωρίς Εβραίους, αποεβραιοποιημένο». Τελικά υποχωρεί και γράφει την Πλατεία Ηρώων, συμφωνώντας να αναδείξει, μαζί με τον Πέιμαν, τον νοερό σύνδεσμο με το φαύλο παρελθόν που παράγει ένα εμβληματικό κτήριο στό ιστορικό κέντρο της Βιέννης. Η πρεμιέρα στο Μπουργκτεάτερ της Βιέννης ήταν προγραμματισμένη για τις 14-10-1988, εκατονταετηρίδα του θεάτρου, αλλά τελικά έγινε στις 4-11-1988, με πρωταγωνιστές τους Κίρστεν Ντένε, Βόλφγκανγκ Γκάσερ και Ελίζαμπετ Ράτ, υπό ισχυρή αστυνόμευση και προκάλεσε βίαιες αντιδράσεις του κοινού και λιβέλλους από εφημερίδες όπως η «Kronen Zeitung» και τον Γιέργκ Χάιντερ, ο οποίος επιδόθηκε σε τραμπουκισμούς του τύπου:Πετάξτε αυτόν τον γκάνγκστερ έξω από τη Βιέννη! Τρεις μήνες μετά ο προκλητικός συγγραφέας απεβίωσε, αφήνοντας την παρακαταθήκη «να μην παίζονται τα έργα του στην Αυστρία», που όμως δεν τηρήθηκε.

Για τον Τόμας Μπέρνχαρντ (1931-1989) η σκέψη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ποίηση και τη μουσική. Και παρότι ο ίδιος υποστήριξε κάποτε πως «το θέατρο είναι μια ένωση τελματόβιων», έγραψε δεκαοκτώ θεατρικά έργα, 10 μικροδράματα, ένα έργο για μπαλέτο με φωνές και ένα λιμπρέτο για όπερα δωματίου, προεκτείνοντας στο σήμερα την παράδοση του Χάινριχ φον Κλάιστ και του Γκέοργκ Μπίχνερ. Αρκετά έργα του έχουν ανέβει στην ελληνική θεατρική σκηνή. Μεταξύ αυτών Ρίττερ, Ντένε, Φος (1991-Νέα Σκηνή, μτφρ. Λευτέρης Βογιατζής-Σωτηρία Ματζίρη, σκ. Λευτέρης Βογιατζής), Η δύναμη της συνήθειας (1992-Θέατρο της Άνοιξης, μτφρ. Σεραφείμ Βελέντζας, σκ. Γιάννης Μαργαρίτης), Minetti (1995-Θέατρο Τέχνης, μτφρ. Άννυ Κολτσιδοπούλου, σκ. Γιώργος Λαζάνης), Στον προορισμό (2001-Θέατρο Τέχνης, μτφρ. Πέτρος Μάρκαρης, σκ. Μάγια Λυμπεροπούλου),Ο θεατροποιός (2016-Θέατρο Πόρτα, μτφρ. Πέτρος Μάρκαρης, σκ. Ακύλλας Καραζήσης), Ο αδαής και ο παράφρων (2016-Εθνικό Θέατρο, μτφρ. Γιώργος Δεπάστας, σκ. Γιάννος Περλέγκας).

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.