Σάββατο 14 Μαρτίου 2015

ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΤΟΥ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Για τη νουβέλα του Mikhail Bulgakov, Καρδιά σκύλου (μτφρ. Ελένη Μπακοπούλου, εκδ. Αντίποδες).

Του Γιώργου Λαμπράκου

Η ιστορία της λογοτεχνίας είναι καμιά φορά η ιστορία της λογοκρισίας της. Για παράδειγμα, οι τρεις σημαντικότεροι σατιρικοί πεζογράφοι του σοβιετικού μοντερνισμού, ο Γεβγκένι Ζαμιάτιν, ο Αντρέι Πλατόνοφ και ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, λογοκρίνονταν και διώκονταν όλη τους τη ζωή από το σοβιετικό καθεστώς, κατά βάση για τους ίδιους λόγους. Λόγω της άλλοτε ρητής και άλλοτε υπόρρητης κριτικής τους στο κομμουνιστικό σύστημα, κατηγορήθηκαν για ατομικιστικές τάσεις, καθώς και για απομάκρυνση από τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό, που στόχο είχε την πιστή, δίχως μορφικές εκζητήσεις, αναπαράσταση των αξιών, των προθέσεων και των προταγμάτων της εργατικής τάξης έναντι εκείνων της μοναρχικής και της αστικής. Από τους τρεις αυτούς συγγραφείς, ο πιο μεταφρασμένος και συνεπώς πιο γνωστός, τόσο στην Ελλάδα όσο και στον υπόλοιπο κόσμο, είναι ο τρίτος.

Η Καρδιά σκύλου γράφτηκε το 1925, διαβάστηκε δημόσια και κυκλοφορούσε παράνομα, αλλά έμεινε αδημοσίευτη στη Σοβιετική Ένωση μέχρι το 1987.

Η νουβέλα (ή το μικρό μυθιστόρημα) με τον ερεθιστικό τίτλο Καρδιά σκύλουγράφτηκε το 1925, διαβάστηκε δημόσια και κυκλοφορούσε παράνομα, αλλά έμεινε αδημοσίευτη στη Σοβιετική Ένωση μέχρι το 1987. Η ιστορία του Μπουλγκάκοφ εκτυλίσσεται στη Μόσχα, στα αμέσως μετεπαναστατικά χρόνια. Ο καθηγητής Φιλίπ Φιλίπποβιτς Πρεομπραζένσκι, γιατρός στο επάγγελμα (όπως και ο Μπουλγκάκοφ), επιχειρεί μαζί με τον βοηθό του, δόκτορα Ιβάν Αρνόλντοβιτς Μπορμεντάλ, καθώς και με την αρωγή δύο γυναικών, ένα ιδιότυπο πείραμα: θα τοποθετήσουν σε έναν ψωραλέο σκύλο που έχουν περιμαζέψει, τον Σάρικ, όργανα (όρχεις και υπόφυση) ενός ανθρώπου. Έτσι ο Σάρικ, από την οπτική γωνία του οποίου παρακολουθούμε ως ένα σημείο τα τεκταινόμενα, μετατρέπεται διά της ζωοτομίας σε ένα αλλόκοτο ανθρωποειδές.

Στο μεταξύ, και εν μέσω των ιατρικών πειραμάτων του, ο Πρεομπραζένσκι δέχεται επισκέψεις-εισβολές από τους προλετάριους που συγκροτούν τη γενική συνέλευση της πολυκατοικίας και επιδιώκουν να απαλλοτριώσουν ορισμένα δωμάτια του σπιτιού του «στο πλαίσιο της εργατικής πειθαρχίας», ενώ παράλληλα τον πιέζουν να ενισχύσει οικονομικά τα, αδιάφορα για αυτόν, «παιδιά της Γερμανίας». Ο αστός γιατρός έχει απαυδήσει με την επανάσταση και τα συμπαρομαρτούντα της, θεωρώντας πως ο καθένας μοιάζει σαν να έχει κερδίσει το δικαίωμα, ούτως ειπείν «από τη σημαία», να ασχολείται με το τι κάνει ο διπλανός του, να παίζει μουσική ό,τι ώρα τού καπνίζει, να αναδιανέμει την περιουσία των άλλων και να κλέβει ό,τι βρίσκει έξω από τις πόρτες των διαμερισμάτων, όπως μπότες και χαλάκια. «Γιατί απέσυραν τον τάπητα από την κεντρική σκάλα; Μήπως ο Καρλ Μαρξ απαγορεύει να έχουμε τάπητα στη σκάλα;» αναφωνεί σε ένα σημείο, με τον άλλο γιατρό να μην καταφέρνει να τον επαναφέρει εύκολα στην ηρεμία. «Είμαι οπαδός του καταμερισμού της εργασίας. Στο Μπολσόι να τραγουδάνε, εγώ να εγχειρίζω. Μια χαρά είναι έτσι», συνεχίζει τον αντιεξισωτιστικό του μονόλογο.

O Mikhail Bulgakov

Όμως το πρόβλημα που ταλανίζει τον Πρεομπραζένσκι δεν είναι τόσο οι προλετάριοι, όσο το «πλάσμα» (για να θυμηθούμε τονΦράνκενσταϊν της Μέρι Σέλεϊ) το οποίο κατασκεύασε και το οποίο, ακόμα δεν βγήκε στον κόσμο (με τη νέα του μορφή) και άρχισε να τον κάνει άνω-κάτω. Απείθαρχος κι ανεξέλεγκτος, ο Σάρικοφ Πολυγκράφ Πολυγκράφοβιτς (όπως εντέλει τον ονομάζουν) αναστατώνει την πολυκατοικία και στη συνέχεια την κοινωνία, αφού πολλοί θέλουν να γνωρίσουν «τον σκύλο που μιλάει» (και πίνει, όπως ο αλκοολικός τύπος από τον οποίο πήραν τα όργανα – δεν παίρναμε το μυαλό ενός Σπινόζα; αναρωτιέται κάποια στιγμή ο βοηθός), που φωνάζει τον κατασκευαστή του «μπαμπάκα» και «σύντροφο», ενώ δίνει επαναστατικές συμβουλές κατόπιν ανάγνωσης της αλληλογραφίας Ένγκελς-Κάουτσκι... Πώς θα αντιμετωπίσουν οι εμπλεκόμενοι αυτό το καινοφανές είδος ζωανθρώπου; Κι αυτό, το άμοιρο, τι θα απογίνει;

Πολυεπίπεδη ιστορία επιστημονικής φαντασίας

Σε αυτή την πολυεπίπεδη ιστορία επιστημονικής φαντασίας ο Μπουλγκάκοφ σημαδεύει λογοτεχνικά και, μέσα σε μόλις 150 σελίδες, πετυχαίνει την καρδιά των πραγμάτων: την ψυχολογία του (πραγματικά ή φαινομενικά) πρωτοπόρου επιστήμονα που δεν ορρωδεί προ ουδενός, την τεχνολογική εξέλιξη που αποβλέπει στην πρόοδο του ανθρώπου, η οποία χαρακτηρίζεται από επιτυχίες μα και συχνές (άραγε αναπόδραστες;) τερατογενέσεις, καθώς επίσης την κοινωνικοπολιτική αναταραχή και τη ριζοσπαστική αναμόρφωση του βίου που έπονται μιας μεγάλης επανάστασης, ιδίως όταν αυτή σχεδιάζεται θεωρητικά με δεδηλωμένο στόχο τον επίγειο «αταξικό» παράδεισο (ως γνωστόν, αν η θεωρία δεν ταιριάζει με τα γεγονότα, τόσο το χειρότερο για τα γεγονότα). Γνωρίζουμε πως ο Μπουλγκάκοφ δεν γοητεύτηκε ποτέ αρκετά από τη Μπολσεβίκικη Επανάσταση ώστε να απογοητευτεί μετά – οι Μπολσεβίκοι, από την πλευρά τους, έκαναν ανυπόφορη τη ζωή τόσο των ουδέποτε γοητευμένων όσο και των μετέπειτα απογοητευμένων.

Η σπινθηροβόλα σάτιρα του Μπουλγκάκοφ διακρίνεται και από κάποιες μορφικές ιδιαιτερότητες που ανατρέπουν τον ηθογραφικό ρεαλισμό: το αγωνιώδες ημερολόγιο του βοηθού, όπως βέβαια και η έμφαση στην οπτική γωνία του ίδιου του σκύλου.

Η σπινθηροβόλα σάτιρα του Μπουλγκάκοφ διακρίνεται και από κάποιες μορφικές ιδιαιτερότητες που ανατρέπουν τον ηθογραφικό ρεαλισμό: καταπληκτική η ιδέα του συγγραφέα να ενθέσει το αγωνιώδες ημερολόγιο του βοηθού, όπως βέβαια και η έμφαση στην οπτική γωνία του ίδιου του σκύλου (με σπαρταριστά στιγμιότυπα απείρου κάλλους – η αφήγηση βάζει ένα «μικρόφωνο», τρόπον τινά, στον νου του σκυλιού) η οποία στο τέλος επανέρχεται. Τα δε πειράματα, πέρα από την αναφορά του συγγραφέα στο φαουστικό homunculus, θυμίζουν αμέσως τα ανάλογα πειράματα στο νησί του δόκτορος Μορό, στο ομώνυμο αριστούργημα (1896) του Χ. Τζ. Γουέλς. Σε αυτό το πλαίσιο αξίζει ενδεχομένως να μνημονεύσουμε και ένα από τα πρώτα διηγήματα του Φίλιπ Ντικ, το «Roog» (1951), στο οποίο επίσης παρακολουθούμε τα τεκταινόμενα από την οπτική γωνία ενός σκύλου.

Η Καρδιά σκύλου είχε εκδοθεί και παλιότερα, αλλά μεταφρασμένη από τα αγγλικά. Είναι ευτύχημα που η παρούσα μετάφραση της έμπειρης Ελένης Μπακοπούλου έχει γίνει από το πρωτότυπο, ενώ κατατοπιστικότατο είναι το επίμετρο του Κώστα Σπαθαράκη, συνδημιουργού του νέου εκδοτικού οίκου «Αντίποδες», μαζί με τον Θοδωρή Δρίτσα. Αν ο οίκος συνεχίσει με τέτοιες αριστουργηματικές μεταφραστικές επιλογές, τότε το κοινό που αγαπά την καλή λογοτεχνία σίγουρα θα ανταποκριθεί.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.