Κυριακή 19 Ιουλίου 2015

ΜΠΕΡΝΧΑΡΝΤ ΚΑΙ ΠΑΛΙ

Για τη συλλογή διηγημάτων του Thomas Bernhard Πρόζα (μτφρ. Βασίλης Τσαλής, εκδ. Κριτική).

Του Γιώργου Λαμπράκου

«Είναι αβέβαιο πού ο θάνατος μάς αναμένει, ας τον αναμένουμε παντού. Η προμελέτη του θανάτου είναι προμελέτη της ελευθερίας. Όποιος έμαθε να πεθαίνει, ξέμαθε να είναι δούλος. Η γνώση του θανάτου μάς απελευθερώνει από κάθε υποτέλεια και καταναγκασμό». Αυτά και άλλα, ακόμα πιο σπουδαία, γράφει για τον θάνατο, δηλαδή για την αντιμετώπισή του, ο Μοντέν (σε μετάφραση Φ. Δρακονταειδή), ένα από τα κορυφαία στοχαστικά μυαλά στην ιστορία και από τους αγαπημένους συγγραφείς του Τόμας Μπέρνχαρντ (1931-1989).

Παρότι ο Μπέρνχαρντ δοκιμάστηκε σε όλα τα είδη της λογοτεχνικής γραφής, έγινε και έμεινε ωστόσο γνωστός κυρίως ως πεζογράφος.

Δώδεκα χρόνια έχει να μεταφραστεί και να εκδοθεί κάποιο πεζογραφικό έργο του Μπέρνχαρντ – οι φίλοι του Αυστριακού δεν θα έπρεπε πάντως να είναι παραπονεμένοι, αφού μεσολάβησαν δύο χαρακτηριστικά θεατρικά του, οΑναμορφωτής του κόσμου και ο Ιμμάνουελ Καντ, το δοκιμιακό βιβλίο Ταβραβεία μου, καθώς και η σημαντική συλλογή κειμένων για το έργο του Οάγνωστος Τόμας Μπέρνχαρντ. Παρότι ο Μπέρνχαρντ δοκιμάστηκε σε όλα τα είδη της λογοτεχνικής γραφής, έγινε και έμεινε ωστόσο γνωστός κυρίως ως πεζογράφος.

Στη συλλογή επτά διηγημάτων με τίτλο Πρόζα (σε μετάφραση και με επίμετρο του Βασίλη Τσαλή), που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1967, βρίσκουμε την αφηγηματική φωνή του Μπέρνχαρντ άρτια σχηματισμένη, ήδη από τότε. Μοίρα αυτής της πανταχού παρούσας και αρκούντως ενιαίας αφηγηματικής φωνής, που διαμοιράζεται σε μονολόγους διαφόρων ανθρώπων της μεταπολεμικής αυστριακής κοινωνίας, είναι να αναλύει και να αυτοαναλύεται, με μια εμμονή που εντείνεται από την υφολογική επιλογή, στις περισσότερες περιπτώσεις, της αποφυγής παραγράφων. Η ενδελεχής εξέταση και αυτοεξέταση, αυστηρά κριτική με όλους και με όλα, είναι η μοιραία καταδίκη αυτής της φωνής, μα παραδόξως η μόνη δυνατότητα ελευθερίας της.

Καταστάσεις και γνωρίσματα όπως ο θάνατος, η αγωνία, η ασθένεια, η αποτυχία, η τρέλα, η μοναχικότητα, η μελαγχολία, η αϋπνία, η απουσία, αλλά και η επιμονή, η δημιουργικότητα, η δύναμη της γνώσης και της αυτεπίγνωσης, η αντίδραση, η εξέγερση, είναι αυτά που βρίθουν στην Πρόζα.

Καταστάσεις και γνωρίσματα όπως ο θάνατος, η αγωνία, η ασθένεια, η αποτυχία, η τρέλα, η μοναχικότητα, η μελαγχολία, η αϋπνία, η απουσία, αλλά και η επιμονή, η δημιουργικότητα, η δύναμη της γνώσης και της αυτεπίγνωσης, η αντίδραση, η εξέγερση, είναι αυτά που βρίθουν στην Πρόζα, και γενικά στο μπερνχαρντικό corpus, και τα οποία συνέχει η υπαρξιακή κόπωση των αντιηρώων της. Αυτούς διαποτίζει ο υπαρξισμός ως αίσθηση και στάση ζωής, ιδίως με τη μορφή του παραλόγου με την οποία τον γνωρίσαμε στην τέχνη του 20ού αιώνα («όλα ήταν παράλογα», διαβάζουμε στο πρώτο διήγημα: ο τονισμός της λέξης «όλα» είναι δηλωτικός, και επαναλαμβάνεται).

Έτσι, ο δασολόγος στην «Τραγιάσκα» (ίσως το καλύτερο κείμενο της συλλογής) μιλά για «την ούτως ή άλλως υπό διακύβευση ύπαρξή μου» και την εμμονή του με μια τραγιάσκα υπό την «εξουσία» της οποία βρισκόταν «έως τα υπαρξιακά τρίσβαθά» του. Ο εργάτης λατομείων στο «Γιάουρεκ» ομολογεί πως «η ύπαρξή μου είναι όντως μια απελπισμένη ύπαρξη», ενώ ο αφηγητής στον «Μαραγκό» περιγράφει γιατί μια «ύπαρξη όπως η δική του ήταν εξουθενωτική» και για την «προοδευτική κηλίδωση της ύπαρξης» της αδελφής του από τον μαραγκό. Μια γενεαλογία της υπαρξιστικής κοσμοθεώρησης δεν θα μπορούσε να μην αναφερθεί σε αγαπημένους προγόνους του Μπέρνχαρντ, μεταξύ άλλων στον Πασκάλ, τον Ντοστογιέφκσι, τον Κίρκεγκορ, τον Νίτσε και τον Κάφκα, αλλά και να κοιτάξει μπροστά σε άξιους συνεχιστές του, όπως π.χ. η Γέλινεκ και η Έρπενμπεκ.

Η κριτική του Μπέρνχαρντ, διά των μονολόγων των οριακών αντιηρώων του, είναι μια σαρωτική κριτική σε λούπα, που υποδηλώνει, πάντως, πως εδώ η οριακότητα δεν απέχει και πολύ από τη μεσότητα (π.χ. η αυτοκτονία, μια κατάσταση οριακή, στο μπερνχαρντικό πλαίσιο είναι μάλλον κοινότοπη). Η κριτική στρέφεται κατά των γιατρών, με τους οποίους ο βαριά ασθενής συγγραφέας είχε από νωρίς πάρε-δώσε, με πολύχρονη νοσηλεία και οδύνη (επ’ αυτού αξίζει να διαβάσει κανείς την Αυτοβιογραφία του, μία από τις συγκλονιστικότερες που έχουν γραφτεί). Κατά της Αυστρίας γενικά και της Βιέννης ειδικότερα, των καταπιεστικών θεσμών και της ναζιστικής αντίληψής της (φανερής στο παρελθόν και λανθάνουσας στο παρόν της εποχής του). Κατά των γραφειοκρατικών μηχανισμών και της αλλοτριωτικής εργασίας στις σύγχρονες οικονομίες. Κατά της επιβολής της ατσάλινης επιθυμίας της πλειονότητας στο μεμονωμένο άτομο και στη διαφορετικότητά του.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η ασθένεια του Μπέρνχαρντ (ένας «θάνατος με δόσεις», όπως έγραφε ο Σελίν) έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην ψυχοσύνθεση και την καλλιτεχνική πορεία του, στις μονομανίες, στα μίση και τη μνησικακία του.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η ασθένεια του Μπέρνχαρντ (ένας «θάνατος με δόσεις», όπως έγραφε ο Σελίν) έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην ψυχοσύνθεση και την καλλιτεχνική πορεία του, στις μονομανίες, στα μίση και τη μνησικακία του (θα άξιζε, παρεμπιπτόντως, μια σύγκριση της επίδρασης της φυματίωσης στην κοσμοθεώρηση του Μπέρνχαρντ με την ενδεχόμενη επίδρασή της στο έργο τόσων συγγραφέων που έπασχαν από αυτήν, όπως ο Τσέχοφ, ο Λόρενς, ο Καμύ και ο Όργουελ). Ο κόσμος που περιβάλλει τους αντιήρωές του συγκρίνεται άλλοτε με σωφρονιστήριο ή νοσοκομείο και άλλοτε με κακό θέατρο, με «μια αποκρουστική οπερέτα». Ο μαχητικός αρνητισμός του Μπέρνχαρντ περιλαμβάνει τις τρεις βασικές ερμηνευτικές όψεις της ζωής: την έμφυτη, που εδράζεται στην ανθρώπινη φύση (χαρακτηριστικά όσα γράφει για τα «εγκλήματα της φύσης» στο τελευταίο διήγημα), την οικογενειακή (οι προβληματικές οικογενειακές σχέσεις εξηγούν πολλά όσον αφορά την απελπιστική κατάσταση πολλών χαρακτήρων) και την ευρύτερη κοινωνική (στην οποία αναφερθήκαμε). Ωστόσο, απαντήσεις/ανταποκρίσεις/αντιδράσεις σε όλη την περιγραφόμενη δυστυχία υπάρχουν, και μία από αυτές που προκρίνει ο Μπέρνχαρντ είναι η δημιουργικότητα: ο διαταραγμένος ήρωας της «Τραγιάσκας», λόγου χάρη, επιζεί ακριβώς επειδή αποφασίζει να γράψει.

«Ο κόσμος δεν είναι μόνο φρικτός. Ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου, κάθε άτομο είναι σε θέση να κάνει ακατάπαυτα τις πιο αξιοθαύμαστες ανακαλύψεις, χάρη στις οποίες η ζωή αποκτά αξία».

Αυτή η δημιουργικότητα δεν χρειάζεται ωστόσο να είναι καλλιτεχνικής φύσης – εξάλλου οι κατατρεγμένοι χαρακτήρες του συγγραφέα δεν είναι καλλιτέχνες. Δεν θεωρούμε τυχαίο πως ο Μπέρνχαρντ φανερώνει την πιο ευοίωνη προοπτική την οποία ενδεχομένως μπορεί να διανοηθεί στην προτελευταία σελίδα της Πρόζας, θέλοντας έτσι να κλείσει το έργο προσφέροντας στον αναγνώστη μια χαραμάδα ελπίδας, μια νότα αισιοδοξίας, τον «φρέσκο αέρα» τον οποίο έχει εν πολλοίς αφαιρέσει από τους αντιήρωές του. «Ο κόσμος δεν είναι μόνο φρικτός. Ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου, κάθε άτομο είναι σε θέση να κάνει ακατάπαυτα τις πιο αξιοθαύμαστες ανακαλύψεις, χάρη στις οποίες η ζωή αποκτά αξία».

«Είναι τραγωδία; Είναι κωμωδία;» τιτλοφορείται χαρακτηριστικά ένα διήγημα. Η απάντηση είναι πως η τραγωδία, μετά τον «θάνατό» της στη νεότερη λογοτεχνία, μόνο ως κωμωδία μπορεί πλέον να γραφτεί, αλλά πάντα ως μια κατάμαυρη, σπαρακτική κωμωδία που σε κάνει να (χαμο)γελάς την ίδια στιγμή που κλαις πικρά, μια τραγικωμωδία που αναδεικνύει το παράλογο και το γελοίο της ανθρώπινης ύπαρξης με μια ιδιότυπη, διεστραμμένη ειρωνεία. Ο λάτρης του Μπέρνχαρντ θα ξανασυναντήσει στην Πρόζα την αγαπημένη του σισύφεια φωνή σε κάποια από τα πρώτα της πεζογραφικά βήματα, ενώ όποιος αγνοεί τον Αυστριακό συγγραφέα θα βρει εδώ μια προσβάσιμη είσοδο που θα τον οδηγήσει ομαλά στα μεταγενέστερα, εκτενέστερα και πολυπλοκότερα, έργα του. Μετά την ανάγνωση, αμφότεροι θα μπορούσαν να συμφωνήσουν με αυτό που είχε πει κάποτε ο Μπέκετ στον Σιοράν για ένα βιβλίο του, δώρο από τον Ρουμάνο φιλόσοφο: «Στα ερείπιά του βρήκα καταφύγιο».

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.