Δευτέρα 1 Αυγούστου 2016

Ένα κορίτσι στη «βαθιά» Αμερική

Για το μυθιστόρημα του Philip Roth, Τότε που ήταν καλό κορίτσι (μτφρ. Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, εκδ. Πόλις), το δεύτερο του αμερικανού συγγραφέα.

Του Παναγιώτη Γούτα

Εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα πρωτόλειο μυθιστόρημα του Φίλιπ Ροθ, που κυκλοφόρησε στην Αμερική ακριβώς πριν από μισό αιώνα, το 1966. Μεγάλο και ευρύχωρο όπως η Χάντσον και η Πλύμουθ, τα δυο αμάξια του βασικού ήρωα, του Ρόι Μπάσαρτ, που το καλοκαίρι του 1948 τελείωσε τη θητεία του στον αμερικανικό στρατό, υπηρετώντας στις Αλεούτιες νήσους. Μεγάλο και ευρύχωρο όπως οι αμερικανικοί δρόμοι, τα αμερικανικά σπίτια, το αμερικανικό όνειρο.

Ο Ρόι Μπάσαρτ, ένας ανώριμος και αφελής νεαρός, που καθοδηγείται συνεχώς από τους γονείς του και που σε πολύ μικρή ηλικία θεωρήθηκε και βετεράνος πολέμου λόγω της ιδιαιτερότητας της στρατιωτικής του θητείας, σχετίζεται ερωτικά με τη δεκαοκτάχρονη Λούσι Νέλσον, που, από μικρή, έστειλε τον αλκοολικό πατέρα της με ένα τηλεφώνημά της στην αστυνομία, στη φυλακή. Η Λούσι, που ασπάζεται τον καθολικισμό, προσπαθεί στη ζωή της να κάνει πάντα το καλό –όπως βέβαια αυτή το ερμηνεύει–, μάχεται ενάντια στο κακό, συντρίβοντας όλους όσους στέκονται εμπόδιο στον δρόμο της. Στο μυθιστόρημα, αφού πρώτα ο Ροθ με δεξιοτεχνία μάς προετοιμάζει για τη σκιαγράφηση των βασικών χαρακτήρων του ανατρέχοντας αρκετά χρόνια πίσω, στις ιδιαιτερότητες του γενεαλογικού τους δέντρου, εστιάζει στον διάρκειας τεσσάρων χρόνων γάμο των δύο νέων, καρπός του οποίου θα αποτελέσει ο σχεδόν τετράχρονος γιος τους Έντουαρτ. Ύστερα από λεπτομερείς αφηγήσεις του έγγαμου βίου του ζεύγους, όπου το κακό σιγοβράζει αλλά δεν εκτονώνεται, στην τελευταία υποενότητα της τρίτης ενότητας του βιβλίου θα έρθει η έκρηξη, η κορύφωση και η ανατροπή, που θα καταστήσουν όλο το βιβλίο εξαιρετικά δραματικό.

Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα του Ροθ είναι από τα ελάχιστα όπου πρωταγωνιστικό ρόλο στο στόρι έχει μία γυναίκα, με τις εμμονές της, την παράνοιά της, την αποφασιστικότητα και την ακαμψία της.

Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα του Ροθ είναι από τα ελάχιστα όπου πρωταγωνιστικό ρόλο στο στόρι έχει γυναίκα, με τις εμμονές της, την παράνοιά της, την αποφασιστικότητα και την ακαμψία της. Οι φεμινίστριες και οι θεολογικοί κύκλοι της εποχής κατέκριναν το συγκεκριμένο βιβλίο (εδώ έχουμε στην ουσία τους πρώτους χαρακτηρισμούς του Ροθ ως μισογύνη και άθεο), όμως ο προσεχτικός και αντικειμενικός αναγνώστης θα διακρίνει πως πέρα από τις όποιες υπερβολές στη συμπεριφορά του γυναικείου χαρακτήρα του, η ματιά του συγγραφέα απέναντί του παραμένει τρυφερή και συμπονετική. ΤοΤότε που ήταν καλό κορίτσι προϋπήρξε του Συνδρόμου Πόρτνοϊ (1969) που τον καθιέρωσε ως σημαντικότατο πεζογράφο, αλλά επίσης και των σημαντικών βιβλίων του με ήρωα τον Ζούκερμαν, για να καταλήξουμε στην αιχμή του δόρατος (κατά τη γνώμη μου) με την τετραλογία για το γήρας, τον θάνατο και την ανθρώπινη θνητότητα (Καθένας, Αγανάκτηση, Η ταπείνωση, Νέμεσις) – ό,τι πιο μεστό και βαθύ έχει δώσει ο Ροθ ως συγγραφέας. Η σύγκριση του εν λόγω βιβλίου με τα παλιότερα και, ιδίως, με τα τελευταία μυθιστορηματικά διαμάντια του Αμερικανού συγγραφέα, ίσως το αδικεί, γιατί υστερεί σημαντικά σε πύκνωση λόγου, ευθύτητα και αμεσότητα. Όμως, ακόμη και έτσι, κερδίζει τον αναγνώστη λόγω των παρακάτω σημείων:

Σκιαγραφεί εξαιρετικά δύο χαρακτήρες νέων ανθρώπων της Αμερικής στις αρχές της δεκαετίας του πενήντα, ανατρέχοντας σε βάθος χρόνου στους γεννήτορές τους για περισσότερη πιστότητα και ακρίβεια.

Έχει πολύ ενδιαφέρουσα αφηγηματική τεχνική, με μεγάλες αφηγηματικές ενότητες, πολλά διαλογικά μέρη, και άλλες ζουμερές κουβέντες και συζητήσεις των ηρώων (και των δευτεραγωνιστών) ενσωματωμένες σε αφηγηματική ροή, όπως θα τις αναπαρίστανε ένας τριτοπρόσωπος αφηγητής, που τα γεγονότα της ιστορίας θα έπεφταν στη αντίληψή του.

Προσφέρει μια ακριβή εικόνα της θρησκόληπτης αμερικανικής επαρχίας (Μεσοδυτικές Πολιτείες), τη δεκαετία του ’50, με τις σιωπές της, τις υπόγειες εκρήξεις της, τον φόβο, τις ασφυκτικές οικογενειακές σχέσεις και τον συντηρητισμό της.

Τέλος, η σκηνοθετική ματιά του Ροθ σε πολλά σημεία του βιβλίου, σε συνδυασμό με το δυνατό και σκληρό τέλος, θα μπορούσαν να επιτρέψουν, έστω με καθυστέρηση μισού αιώνα, να μεταφερθεί το κείμενο ως ταινία στη μεγάλη οθόνη.

Το συγκεκριμένο βιβλίο, ιδωμένο αποσπασματικά και ξεκομμένα από το συνολικό έργο του Αμερικανού συγγραφέα, προφανώς θα τον αδικήσει, δίνοντας λαβή σε κάποιες φωνές να εξάρουν κάποιες αδυναμίες του, που αφορούν όχι τόσο τη αφηγηματική του μαστοριά, όσο κάποια αντιλήψεις του για το γυναικείο φύλλο, την ομοφυλοφιλία ή κάποιες ενστάσεις του, θεολογικού τύπου.

Η προσπάθεια των ποιοτικών εκδόσεων «Πόλις» να συγκεντρώσουν τα Άπαντα του μεγάλου Αμερικανού συγγραφέα συνεχίζεται και είναι χρήσιμη και αξιέπαινη, ακόμη κι αν αφορά πρωτόλεια μυθιστορήματά του. Το βιβλίο με βιβλίο «χτίσιμο» του corpus του Ροθ είναι θεμιτό, ενδιαφέρει τους μελετητές, τους κριτικούς αλλά και τους χιλιάδες στην Ελλάδα φανατικούς αναγνώστες του. Επιπλέον, εμπλουτίζεται στον αναγνώστη η συνολική εικόνα του έργου του Ροθ με τις εξαιρετικές στιγμές του αλλά και με τις όποιες αδυναμίες του. Αυτό το εκδοτικό πρωθύστερο όμως, όσο πολύτιμο και χρήσιμο είναι για πολλούς, ίσως δημιουργεί κάποια προβλήματα αφομοίωσης και αξιολόγησης του έργου του από κάποιους που απλώς έχουν ακουστά για τον συγγραφέα (ιδίως αν διάβασαν εμπαθείς απόψεις τρίτων για τον χαρακτήρα του) ή διάβασαν επιλεκτικά ένα ή δύο έργα του. Το συγκεκριμένο βιβλίο, ιδωμένο αποσπασματικά και ξεκομμένα από το συνολικό έργο του Αμερικανού συγγραφέα, προφανώς θα τον αδικήσει, δίνοντας λαβή σε κάποιες φωνές να εξάρουν τυχόν αδυναμίες του, που αφορούν όχι τόσο την αφηγηματική του μαστοριά, όσο κάποιες αντιλήψεις του για το γυναικείο φύλλο, την ομοφυλοφιλία, ή κάποιες ενστάσεις του θεολογικού τύπου. Βέβαια, αυτές του οι ιδέες είναι διάσπαρτες σε όλα του τα έργα, όμως σ’ ένα πρωτόλειο κείμενο, δημοσιευμένο πριν από μισό αιώνα, είναι διογκωμένες και παρεξηγήσιμες.

Όπως και να έχει το ζήτημα, το Τότε που ήταν καλό κορίτσι έχει τόσες πολλές αρετές που θα το ζήλευαν ως γραφή ακόμη και φτασμένοι Έλληνες ή ξένοι πεζογράφοι, πενήντα και βάλε χρόνια μετά τη συγγραφή του. Η μετάφραση της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου υπήρξε επαγγελματική και αξιοπρεπής. Ίσως η απόδοση κάποιων λέξεων με λόγιο τρόπο να αδικεί την ευθύτητα και την απλότητα του συγγραφέα, όμως δεν είναι ανάγκη να σταθούμε σχολαστικά στα ελάχιστα σημεία που, κάπως, ξενίζουν με τη ρεαλιστική αφήγηση του Ροθ. Άλλωστε η απόδοση μιας λέξης από μια γλώσσα σε μια άλλη είναι εντελώς υποκειμενικό θέμα, αρκεί να μην αλλοιώνει το ύφος του αφηγητή.

Ολοκληρώνοντας να υπενθυμίσω πως ο Ροθ είναι ο μόνος εν ζωή Αμερικανός συγγραφέας που τα Άπαντά του εκδίδονται σε πλήρη και οριστική έκδοση από τη Library of America, κάτι που συμβαίνει όχι φυσικά επειδή εδώ και κάποια χρόνια δήλωσε πως ξεμπέρδεψε οριστικά με το γράψιμο και τη συγγραφή, για να ζήσει ανεπηρέαστος την αληθινή ζωή.

* Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΤΑΣ είναι συγγραφέας και εκπαιδευτικός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση.