Σάββατο 16 Απριλίου 2016

Έντεχνα δομημένο χάος

Για το βιβλίο του Μισέλ Φάις Από το πουθενά (εκδ. Πατάκη).

Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη

Η αλήθεια είναι πως η γραφή του Μισέλ Φάις ξενίζει και εν μέρει απωθεί. Είναι επειδή δεν ακολουθεί τους κλασικούς αφηγηματικούς δρόμους, είναι επειδή η αποσπασματικότητά της κατακερματίζει την αναγνωστική προσοχή, είναι επειδή η μεταμοντέρνα της επιφάνεια αποδεικνύει την αδυναμία της εποχής μας να ξεφύγει από ομφαλοσκοπικές αναλύσεις, είναι που κάθε ψηφίδα μπορεί να λείπει αλλά θα μπορούσε κιόλας να συνοδεύεται από ακόμα μία… Είναι που πολλά ξεφεύγουν από την κλασική εικόνα του μυθιστορήματος. Κι όλα αυτά αναγνωστικά δημιουργούν ενστάσεις, ιστορικά όμως μπορεί να δικαιωθούν αν κανείς θεωρήσει ότι εκφράζουν έναν ψυχαναλυτικά προβληματικό κόσμο, τον δικό μας.

Το τελευταίο βιβλίο, λοιπόν, του Μισέλ Φάις προκαλεί ανάλογες επιφυλάξεις, αν ο αναγνώστης δεν συλλάβει το σχέδιο πάνω στο οποίο οι ετερόκλητες σκηνές συναρμόζονται σαν ψηφίδες σε ένα θεατρικό μοντάζ και εξηγούνται αν εκληφθούν ως οι ανθρώπινες πλευρές της παγκοσμιοποίησης.

Η πλοκή του μυθιστορήματος διαρθρώνεται πάνω σε επαναλαμβανόμενες συνεδρίες ενός άνδρα με μια γυναίκα ψυχολόγο, στις οποίες οι διάλογοι κινούνται μεταξύ σιωπής και διαλογικών νύξεων.

Η πλοκή του μυθιστορήματος διαρθρώνεται πάνω σε επαναλαμβανόμενες συνεδρίες ενός άνδρα με μια γυναίκα ψυχολόγο, στις οποίες οι διάλογοι κινούνται μεταξύ σιωπής και διαλογικών νύξεων. Και ενδιάμεσα συμπαρατάσσονται δεκάδες σκηνές, σαν θεατρικά σκετσάκια, που απλώνονται σε όλη την υφήλιο και καταγράφουν δρώμενα ανθρώπων με μικρά ή μεγάλα τραύματα. Οι άνθρωποι αυτοί είναι ανώνυμοι και σε γενικές γραμμές δεν χαρακτηρίζονται από εθνικά ή θρησκευτικά γνωρίσματα.

Βασικά μοτίβα τα οποία επαναλαμβάνονται σε ζώνες, σε ομάδες δηλαδή διαδοχικών σκηνών, είναι η μετανάστευση, η χαλαρή κατανάλωση οινοπνεύματος, η παιδική ηλικία αλλά και τα γηρατειά κ.λπ. Κι αυτές οι ζώνες διαπερνιούνται από άξονες που περιλαμβάνουν τη βία, το σεξ, τις διαφορές τρίτου και πρώτου κόσμου, τη μοναξιά και άλλα. Νιώθει κανείς ότι παρά τους πολλούς διαλόγους οι οποίοι διεξάγονται σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, οι άνθρωποι είναι στην ουσία κλεισμένοι στον εαυτό τους, χωρίς να κατανοούν τους άλλους και χωρίς να κατανοούνται από αυτούς. Κάθε διάλογος αναλώνεται σε φράσεις της φατικής λειτουργίας που δεν μπορούν να προχωρήσουν σε ουσιαστική αλληλοκατανόηση μεταξύ των συνδιαλεγομένων. Οι λέξεις δεν ξεφεύγουν από διευκρινίσεις, εξηγήσεις, συμπληρώσεις, προσπάθειες δηλαδή να καλυφθεί το κενό, το οποίο χάσκει αβυσσαλέο και ό,τι και να ειπωθεί είναι σαν το νερό στον πίθο των Δαναΐδων.

Ο Μισέλ Φάις

Ναι, ο ψυχαναλυόμενος, ο οποίος ενίοτε γίνεται και αναλυτής της ψυχαναλύτριας, μπορεί να είναι άλλο ένα προσωπείο του Μισέλ Φάις, όπως συμβαίνει και σε πολλά άλλα βιβλία του. Αλλά, από εκεί και πέρα, οι πολυάριθμοι χαρακτήρες, που παρελαύνουν στα διάφορα σκηνικά, που μιλάνε και ανταλλάσσουν τις μοναξιές τους, που ξεκινάνε από το πουθενά και καταλήγουν στο ίδιο σημείο, είναι τα ποικίλα πρόσωπα της παγκοσμιοποίησης. Όχι της παγκοσμιοποίησης των μεγάλων κεφαλαίων, της πολιτικής και του διεθνούς jet set, αλλά των απλών ανθρώπων που είναι στην ουσία Ένας. Όπου κι αν βρίσκεται η κινηματογραφική κάμερα, από το Τόκιο ώς τη Γουατεμάλα κι από το Όσλο μέχρι το Λος Άντζελες, τα φοβισμένα, άτολμα, εσωστρεφή άτομα είναι ο ίδιος Άνθρωπος, ο άνθρωπος ως έννοια που πονά, αναζητά τον άλλο αλλά συχνά βρίσκει μόνο τον εαυτό του, μιλά αλλά δεν καταλαβαίνεται, έρχεται για να φύγει, συζητά για να ακουστεί και ακούει για να μιλήσει, που είναι ο οποιοσδήποτε, οπουδήποτε, οποτεδήποτε.

Αυτό που πετυχαίνει εδώ ο Μισέλ Φάις είναι να προσδώσει ουσία στο χαοτικό μοντάζ της ετερόκλητης αποσπασματικότητας.

Αυτό που πετυχαίνει εδώ ο Μισέλ Φάις είναι να προσδώσει ουσία στο χαοτικό μοντάζ της ετερόκλητης αποσπασματικότητας. Κι αυτό το πετυχαίνει συνδυάζοντας το μερικό με το γενικό, όπου το μεν επιμέρους αποκτά νόημα όταν συνάπτεται με τα άλλα μερικά, το σύνολο δε συναρμολογείται σαν ένα τεράστιο φωτομοντάζ, στο οποίο χιλιάδες φωτογραφίες σμικρύνονται για να αποτελέσουν τις μικρές χρωματικές ποικιλίες ενός παγκομιοποιημένου σκηνικού. Το πρόσωπο της παγκοσμιοποίησης συσπάται στο ντιβάνι του ψυχαναλυτή κι αποτελείται από τις τραγικές στιγμές καθενός από μας.

Ένα τέτοιο αιρετικό κείμενο διαβάζεται με δύο τρόπους: αφενός, οι αναγνώστες στέκονται σε κάθε αφηγηματικό κομμάτι σαν μικρό διήγημα-μπονζάι, ελλειπτικό όσο και ακριβές στη λεπτομέρεια που διάλεξε ο συγγραφέας, αφετέρου βλέπουν το όλον σαν ένα τεράστιο φωτομοντάζ, όπου το μικρό χάνεται μέσα στις εντυπώσεις τις οποίες αφήνει η συνολική ματιά και η κάμερα που απομακρύνεται και χάνει μεν τις λεπτομέρειες αλλά συλλαμβάνει πανοραμικά την ανθρωπότητα. Κι αυτή είναι η σημερινή εικόνα του κόσμου… Γι’ αυτό η ποιότητα τέτοιων κειμένων εξάγεται από το έντεχνα δομημένο χάος που αποδίδει το σήμερα.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.