Δευτέρα 6 Ιουλίου 2015

ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΣΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΟ

Του Γιώργου Ν. Περαντωνάκη

Πριν από λίγο καιρό παρευρέθηκα στην παρουσίαση του τελευταίου βιβλίου του Γιάννη Μακριδάκη με τίτλο Αντί στεφάνου (Εστία, 2015). Δεν θέλω εδώ να σχολιάσω και να ερμηνεύσω την ίδια τη νουβέλα, που κινείται στην ιδεολογική γραμμή όλων σχεδόν των έργων του συγγραφέα, με έναν νέο ίσως τρόπο να ανατρέπει την εφησυχασμένη κοινωνία: φυσιολατρία, οικολογική ευαισθησία, αντικαταναλωτισμός, ακτιβισμός, αντικομφορμισμός στις επικρατούσες κοινωνικές συνήθειες κ.λπ. Δείτε την κριτική της Έλενας Μαρούτσου «Του ύφους ή του βάθους» (Bookpress, 17.5.2015), όπου σχολιάζεται πιο αναλυτικά το κείμενο, η ιδεολογία του και η σκωπτική του διάθεση.

Mολονότι η συγκέντρωση επιδίωκε να παρουσιάσει το βιβλίο και το εν γένει λογοτεχνικό έργο του δημιουργού, η συζήτηση που ακολούθησε περιστράφηκε πολύ περισσότερο στο ίδιο το πρόσωπο και την αντισυμβατική ζωή του, παρά στο κείμενο.

Αυτό που μου έκανε εντύπωση είναι πως, μολονότι η συγκέντρωση επιδίωκε να παρουσιάσει το βιβλίο και το εν γένει λογοτεχνικό έργο του δημιουργού, η συζήτηση που ακολούθησε περιστράφηκε πολύ περισσότερο στο ίδιο το πρόσωπο και την αντισυμβατική ζωή του (στον οικολογικό ασκητισμό και στην αντικαταναλωτική του συνείδηση) παρά στο κείμενο, το οποίο –αν δεν σφάλλω– δεν το είχαν διαβάσει ακόμη οι περισσότεροι παριστάμενοι/περισσότερες παριστάμενες.

Πόσο, λοιπόν, το βιβλίο (κάθε βιβλίο) αντανακλά τον συγγραφέα και κυρίως πόσο η ανάγνωση μας βγάζει από τις σελίδες του και μας οδηγεί σε μια ευρύτερη σύλληψη της ζωής;

Καταρχάς, ως προς το πρώτο ερώτημα οι περισσότεροι πλέον μελετητές τείνουν στο να αποσυνδέσουν το έργο από έναν άγονο βιογραφισμό, που συναρτά ό,τι γράφεται με αυτό που βίωσε ο ίδιος ο συγγραφέας. Κάποιοι μάλιστα, όπως ο Ρολάν Μπαρτ και άλλοι μεταδομιστές, μίλησαν για τον θάνατο του συγγραφέα, εννοώντας ότι το κείμενο γράφεται από την ίδια τη (συλλογική) γλώσσα, μέσω ενός γράφοντος υποκειμένου, που είναι απλώς ο φορέας της. Επανέρχομαι σε πιο «μετριοπαθείς» σκέψεις, καθώς πιστεύω ότι η ζωή του δημιουργού επέδρασε μεν στο δημιούργημά του αλλά κατά την πρόσληψή του ο αναγνώστης συναντά το ίδιο το κείμενο και δεν (πρέπει να) αναζητά τα αυτοβιογραφικά στοιχεία (εν είδει προσωποπαγούς περιέργειας), για να καταξιώσει το αισθητικό προϊόν. Το ίδιο το βιβλίο έχει τη δική του αυτονομία κι είναι υποβάθμισή του να το θεωρούμε απλό παράγωγο της ζωής, βγαλμένο δηλαδή από συγκεκριμένες και μόνο συνθήκες που δεν οδηγούν επαγωγικά στις κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισμικές (διαχρονικές) διαστάσεις του, αν εκλείψει το βιογραφικό υπόβαθρο.

H ζωή του δημιουργού επέδρασε μεν στο δημιούργημά του αλλά κατά την πρόσληψή του ο αναγνώστης συναντά το ίδιο το κείμενο και δεν (πρέπει να) αναζητά τα αυτοβιογραφικά στοιχεία (εν είδει προσωποπαγούς περιέργειας), για να καταξιώσει το αισθητικό προϊόν.

Το δεύτερο ερώτημα έχει –κατά τη γνώμη μου– πολύ σημαντικότερες πλευρές, βάσει των οποίων μπορούμε να καταλάβουμε τη λογοτεχνία, το γιατί γράφεται και κυρίως το γιατί διαβάζεται.

Το πρώτο που προκύπτει από την προηγούμενη ερώτηση είναι ότι, εφόσον ο αναγνώστης διαβάζει ένα λογοτέχνημα, αυτόματα φεύγει από το βιβλίο και (ανα)πλάθει έναν πραγματικό κόσμο στον οποίο εισχωρεί. Όπως στις ταινίες ο θεατής δεν έχει κατά νου ότι βλέπει ένα τεχνητό κατασκεύασμα, έτσι και ο αναγνώστης «αφομοιώνεται» από τη γραφή και εντάσσεται στο κείμενο. Τις περισσότερες φορές αγκιστρώνεται στην υπόθεση και δεν προσέχει συνειδητά τη γλώσσα, τις αφηγηματικές τεχνικές κ.λπ.· ίσως κι αυτό να αποτελεί μια εξήγηση για τη γοητεία των ευπώλητων, που δελεάζουν με μια ιστορία χωρίς περαιτέρω απαιτήσεις.

Με άλλα λόγια ο αναγνώστης δεν αποσκοπεί στο βιβλίο αλλά στην πραγματικότητα μέσα και πίσω από το βιβλίο. Επιθυμεί να ταυτιστεί με τους ήρωες, να σεργιανίσει στις πόλεις τους, να προβληματιστεί ή να συναισθανθεί ό,τι συμβαίνει μέσα εκεί. Η αισθητική –που συζητιέται ίσως από τους πιο υποψιασμένους– είναι το πρίσμα, το μέσο, η γέφυρα για να περάσουμε στο νόημα, δεν είναι αυτή καθαυτή ο στόχος. Είναι επομένως λογικό –κι ας μην εθελοτυφλούμε– ο κόσμος να ενδιαφέρεται πρώτα για το «μήνυμα» και το θέμα, πρώτα για αυτό που αφορά (σ)τη ζωή του κι έπειτα (ενδεχομένως) για τα τεχνικά χαρακτηριστικά. Το κοινό δηλαδή δεν προσλαμβάνει ένα βιβλίο με τα γυαλιά της φιλολογίας ή της ιστορίας της λογοτεχνίας, δεν ενδιαφέρεται άμεσα για το στίγμα του έργου στην ιστορία των γραμμάτων και των ιδεών, αλλά για το πώς αυτό αγγίζει το είναι του, δίνει απαντήσεις ή θέτει ερωτήσεις, επιβεβαιώνει ή ανατρέπει παγιωμένες αντιλήψεις. Κι αυτό, αν γίνεται ουσιαστικά και όχι εύκολα, δεν είναι λίγο… είναι ίσως το πρώτιστο.

Το κοινό δεν προσλαμβάνει ένα βιβλίο με τα γυαλιά της φιλολογίας ή της ιστορίας της λογοτεχνίας, δεν ενδιαφέρεται άμεσα για το στίγμα του έργου στην ιστορία των γραμμάτων και των ιδεών, αλλά για το πώς αυτό αγγίζει το είναι του.

Γι’ αυτό, το κοινό που διαβάζει Μακριδάκη και κάθε λογοτέχνη ενδιαφέρεται και για τη ζωή του συγγραφέα (να δει πώς εφαρμόζονται, αν εφαρμόζονται, όσα λέγονται μέσα στο βιβλίο) αλλά και για τα δεδομένα εκείνα (συναισθηματικά, διανοητικά, πολιτισμικά) που θα περάσουν έξω από το χαρτί και θα φτάσουν μέχρι τον αναγνώστη. Το βιβλίο είναι η αφορμή για να σκεφτούμε και να συζητήσουμε κάτι έξω από αυτό, άλλοτε με τον γόνιμο τρόπο (κοινωνικό, πολιτικό, ηθικό) της καλής λογοτεχνίας κι άλλοτε με τον λαϊκίστικο της ευπώλητης. Γι’ αυτό τα ελιτίστικα, ομφαλοσκοπικά και εσωστρεφή, κείμενα του μοντερνισμού και του μεταμοντερνισμού δεν αφορούν πολλούς· ίσως (στην καλύτερη περίπτωση) ο ώριμος αναγνώστης ψάχνει μεν μια προχωρημένη γραφή, η οποία να μπορεί όμως παράλληλα να δοκιμάσει το δικό του status και να τον κάνει να ξεφύγει με ουσιαστικό τρόπο από το (τεχνητό) περιβάλλον του κειμένου.

Τελικά, η λογοτεχνία οδηγεί και πρέπει να οδηγεί έξω από το βιβλίο και να ανάγεται στην ίδια τη ζωή· όχι όμως στη ζωή του συγγραφέα, αλλά στη ζωή του αναγνώστη, ο οποίος νοηματοδοτεί όσα προσλαμβάνει και τα διασταυρώνει με τα δικά του δεδομένα, τα εμβάλλει στη σκέψη, στην ψυχή, στην καθημερινότητά του, αλλάζοντας σταδιακά και ανεπαίσθητα άποψη, αντίληψη, στάση. Η λογοτεχνία δεν μπορεί να είναι ένα κλειστό σύμπαν αισθητικών αξιών με εσωστρεφή κύκλο συζητήσεων αλλά ένα ενεργό, αεικίνητο, πεδίο ζυμώσεων που επηρεάζουν (δυστυχώς, λίγο) την προσωπικότητα του αναγνώστη και την κοινωνία.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ είναι Διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας και κριτικός βιβλίου.

πηγη

Γνωρίστε τις επιχειρήσεις της περιοχή σας....... κάντε έξυπνες αγορές

Με ένα κλίκ στις κάρτες τους