Δευτέρα 1 Αυγούστου 2016

«Μέχρι το μεδούλι των οστών του αναγνώστη»

Για το πρώτο μυθιστόρημα του Ντέιβιντ Φόστερ Ουάλλας, Η σκούπα και το σύστημα (μτφρ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, εκδ. Κριτική).

Του Νίκου Ξένιου

Το 1987, στα είκοσι τέσσερά του, ο Ντέιβιντ Φόστερ Ουάλας έκανε το εντυπωσιακό λογοτεχνικό του ντεµπούτο µε το µυθιστόρηµα Η σκούπα και το σύστημα (The Broom of the System), που εντυπωσίασε κοινό και κριτικούς. Πρόκειται για μια ιδιοφυώς στημένη κωμωδία που ασκεί σκληρή κριτική στην καθημερινότητα και τη νοοτροπία που δέσποζαν στις Ηνωμένες Πολιτείες στη δεκαετία του 1990. Είχε ήδη κυκλοφορήσει η πρώτη του συλλογή διηγημάτων Girl with curious hair και είχε, τώρα, την πρόθεση να καταδείξει τα παράδοξα της γλώσσας και της αφήγησης σε σχέση με την πραγματικότητα. Στα Ελληνικά Η σκούπα και το σύστημα κυκλοφορεί σε δεξιοτεχνική μετάφραση Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη από τις εκδόσεις «Κριτική».

Η γένεση και η υποδοχή του βιβλίου

Περίπου στο τέλος των σπουδών του στο Άμχερστ, ο Ουάλας αποφάσισε να γράψει λογοτεχνία, ως ένα είδος αντίδοτου στο άγχος που άρχισε να τον καταλαμβάνει μήπως η ικανότητά του στη φιλοσοφία παραμείνει μια μη-δημιουργική διαδικασία. Το παράδοξο ήταν πως το «κλικ» που είχε στη φιλοσοφική-μαθηματική λογική θα εμφανιζόταν άμεσα και στη δημιουργική γραφή, εφόσον οι ψυχρές, εγκεφαλικές διατυπώσεις της επιστήμης θα μεταστοιχειώνονταν, με σχετική ευκολία, σε σφύζοντα λογοτεχνικό λόγο. Το 1985 ο Ουάλας υπέβαλε 500 σελίδες από το πρώτο μυθιστόρημά του στο Τμήμα Αγγλικών Σπουδών του πανεπιστημίου και αποφάσισε να ασχοληθεί επαγγελματικά με τη λογοτεχνία. Κυρίαρχο λογοτεχνικό ύφος, εκείνη την περίοδο, ήταν ο μινιμαλισμός συγγραφέων όπως ο Ρέιμοντ Κάρβερ, ο Μπρεντ Ήστον Έλις και η Άνν Μπίτι, σε αντίθεση με τη «χαρούμενη» απελπισία των ηρώων του Ουάλας. Μια σχεδόν μανιακή καταγραφή της εξτραβαγκάντζας των ανθρωπίνων, που κάποιους κριτικούς τους παρέπεμπε στον Πίντσον. Η απουσία ενός θεαματικού τέλους, ωστόσο, οδήγησε σε μια σειρά από αρνητικές κριτικές που έκαναν τον νεαρό συγγραφέα πολύ δυστυχή. Παρ’ όλα αυτά η μεταμοντέρνα «Σκούπα» βρήκε σύντομα το κοινό της και πούλησε σχεδόν είκοσι χιλιάδες αντίτυπα στον πρώτο χρόνο κυκλοφορίας της. «Γράφοντας τη Σκούπα και το Σύστημα ένιωσα να βάζω μέσα το 97 τοις εκατό του εαυτού μου», δήλωνε ο Ουάλας στον δημοσιογράφο Ντέιβιντ Λίπσκι, «ενόσω στη Φιλοσοφία έβαζα μόνο το 50 τα εκατό». Τον επηρέασαν πολύ συγγραφείς όπως ο Τόμας Πίντσον, ο Ντον Ντε Λίλο, ο Ουίλιαμ Γκάντις, ο Κόρμακ Μακ Κάρθυ. Για τον Τζων Άπνταϊκ, τον Νόρμαν Μέιλερ και τον Φίλιπ Ροθ είχε πει ότι ήταν οι «σωβινιστές ναρκισσιστές» που καθόρισαν τη λογοτεχνική του πορεία. Υπάρχουν καταγεγραμμένες οι απόψεις του και για τους Ρενάτα Άντλερ, Τζωρτζ Σώντερς, Τζ. Ντ. Σάλιντζερ και Τζόαν Ντίντιον.

Αυτό που κυριαρχεί ως αίσθηση σε αυτό το μυθιστόρημα είναι η ταυτόχρονη παρουσία-και-απουσία του συγγραφέα. Μια μαγική συνθήκη, σύμφωνα με την οποία ο αναγνώστης «παρηγοριέται», τρόπον τινά, για τις προσωπικές του παράδοξες καταγραφές του κόσμου, νιώθοντας πως υπάρχει ακόμη ένας τουλάχιστον που κάνει παρόμοιες καταγραφές και έτσι, άμεσα, ενεργοποιείται. Συνειδητά ο Ουάλας επιδιώκει την ενεργοποίηση του αναγνώστη. Για παράδειγμα, κάποια «φλασάκια/κοψίματα» εν μέσω της αφηγηματικής ροής δεν μπορεί παρά να βάλουν τον αναγνώστη στη διαδικασία να γεφυρώσει το κενό που γεννιέται σε πρώτο επίπεδο. O Ουάλας ανταμείβει τον κόπο του αναγνώστη αποκαλύπτοντάς του τη φάρσα των ανθρώπινων καταστάσεων μέσα από διαρκείς εναλλαγές πρώτου και τρίτου προσώπου, ημερολόγια και πρακτικά ψυχοθεραπείας, κάποια κείμενα που γράφει ένας από τους καρτουνίστικους ήρωές του, άλματα λογικής και ατελείωτους και σουρρεαλιστικούς διαλόγους (όπως ο ξεκαρδιστικός διάλογος του παπαγάλου Βλαντ του Παλουκωτή με τον ιερέα της τηλεοπτικής εκπομπής μιας χριστιανικής αίρεσης), και παράδοξα ονόματα (ο Λαβάς -Αγελάδα- και η Λινόρ που παραπέμπει στον Έντγκαρ Αλλεν Πόου είναι δύο μόνο από τα «παιγνιώδη» ονόματα του βιβλίου), υλικό που φαντάζει ήδη γνωστό αλλ΄όμως μεταστοιχειώνεται σε απόλυτα αντιπροσωπευτικό του Ουάλας.

Η αφηγηματική καινοτομία και η τρικλοποδιά της γλώσσας

Ανταμείβει τον κόπο του αναγνώστη αποκαλύπτοντάς του τη φάρσα των ανθρώπινων καταστάσεων μέσα από διαρκείς εναλλαγές πρώτου και τρίτου προσώπου, ημερολόγια και πρακτικά ψυχοθεραπείας, κάποια κείμενα που γράφει ένας από τους καρτουνίστικους ήρωές του, άλματα λογικής και ατελείωτους και σουρρεαλιστικούς διαλόγους.

Το βιβλίο ανοίγει με τη θαυμάσια φράση της Λινόρ: «Most really pretty girls have pretty ugly feet, and so does Mindy Metalman, Lenore notices, all of a sudden». Βρισκόμαστε στο Κλήβελαντ του Οχάιο των Η.Π.Α,, στην ευρύτερη περιοχή που οι Αμερικανοί αποκαλούν «Μεσοδυτικά» (Midwest), και που στη λογοτεχνία παίρνει ιδιαίτερη φόρτιση. Το Κλήβελαντ στη δεκαετία του ’90, συνορεύοντας με τη Μεγάλη Έρημο του Οχάιο, πληροί τις προϋποθέσεις της τεχνητής wasteland που κατασκεύασε ένας μανιακός κυβερνήτης στη δεκαετία του εβδομήντα. Η Λινόρ είναι απόγονος μιας δυναστείας που θεμελίωσε το Ιστ Κόρινθ και θα μπορούσε να είναι πάμπλουτη, όμως είναι απλώς υπάλληλος χαμηλών αποδοχών στον εκδοτικό οίκο Φρίκουεντ και Βίγκορους, μιας ύποπτης εταιρείας ασαφών οικονομικών δραστηριοτήτων και είναι, ταυτόχρονα, ερωμένη του αφεντικού της, που είναι απόλυτα νευρωσικός και αντιλαμβάνεται την ταυτότητα και την ύπαρξή του σχεδιάζοντας αφηγήματα και αφηγούμενος διαρκώς ιστορίες στη Λινόρ. Εκείνη ακούει με τους συγκατοίκους της Κατ Στήβενς και πάσχει από «άγχος υγιεινής», όπως δηλώνει ο ψυχαναλυτής της, αμφισβητεί δε την ίδια της την πραγματικότητα, έχοντας να αντιμετωπίσει: τη δραπέτευση της γιαγιάς της από τον Οίκο Ευγηρίας, τον προβληματικό εραστή της και ένα παπαγάλο «κοκατιέλ» που αποκαλείται «Βλαντ ο Παλουκωτής» και διαρκώς κραυγάζει: «Και οι γυναίκες χρειάζονται χώρο! Και οι γυναίκες χρειάζονται χώρο!». Δεν πρόκειται, φυσικά, για Literary machismo και ο μόχθος του μεταφραστή ευτυχώς γλιτώνει το κείμενο από αυτήν την ολισθηρή παρανόηση. Είναι, επίσης, αξιοθαύμαστη η δημιουργικότητα του κύριου Μπαμπασάκη στην απόδοση νεόκοπων λέξεων της Αγγλικής με νεόκοπες σύνθετες λέξεις της Ελληνικής: το «εγωμετίποτα» στο εξής θα γράφεται με μια λέξη, γι’ αυτό είμαι σίγουρος.

Η Λινόρ βρίσκεται υπό την επιρροή της γιαγιάς της, που ονομάζεται επίσης Λινόρ και έχει σπουδάσει δίπλα στον Βιτγκενστάιν, απ’ όπου έχει μάθει ότι «οι λέξεις συνθέτουν την πραγματικότητα» και φυλάει στο κομοδίνο της πανεπιστημιακές παραδόσεις του μεγάλου φιλοσόφου αντλημένες από το «Tractatus Logicophilosophicus». Η δυναστεία της επιχείρησης «Στόουνσιφεκο» (αντίζηλου της «Gerber») είναι κωμική, υπό μιαν έννοια: ο παππούς της Λινόρ, ο Στόουνσιφερ Μπίντσμαν ο Δεύτερος, έχει σπουδάσει στο Άμχερστ, όπως και ο πατέρας της, ο Στόουνσιφερ Μπίντσμαν ο Τρίτος. Ο παππούς έχει σχεδιάσει ένα ολόκληρο προάστιο του Κλήβελαντ με το σχήμα του κορμιού της Τζέην Μάνσφιλντ, που είναι το ίνδαλμά του. Ο αδελφός της, Στόουνσιφερ Μπίντσμπαν ο Τέταρτος, έχει το παρατσούκλι "Ο Αντίχριστος". Ο νευρωτικός εραστής της Ρικ Βίγκορους, μέτοχος του εκδοτικού οίκου «Φρίκουεντ και Βίγκορους», απλώς της διηγείται ιστορίες επειδή η παρουσία της τον κάνει ανίκανο για σεξ. Ο Μπλέμκερ, ο διευθυντής του Οίκου Ευγηρίας, για να περιγράψει τον χαρακτήρα της γιαγιάς-Λινόρ, χρησιμοποιεί σύμβολα και λέξεις, και ο Ουάλας επίσης επιστρατεύει κείμενα από τηλεοπτικά σενάρια, θεραπευτικές αγωγές καθώς και τη «φτιαχτή» αφήγηση ενός από τους κύριους χαρακτήρες, του Chief Executive Ρίτσαρντ Βίγκορους.

«We'replaying Hi Bob. You want to play Hi Bob with us?»

Κύριο γνώρισμα της γραφής του είναι οι προτάσεις με την ιδιότυπη στίξη και η «συνειδησιακή ροή», ο μηρυκασμός κάποιων εμμονών των ηρώων του, καθώς και ο απέραντος όγκος πληροφοριών γύρω από αντικείμενα της ανθρώπινης διανόησης όπως τα Μαθηματικά και τα λογικά παράδοξα.

Ο Ουάλας επιχειρεί, με το παιχνίδι της ανάμειξης πομπωδών εκφραστικών τρόπων και απλής, καθημερινής γλώσσας, να αποκωδικοποιήσει τα κύρια γνωρίσματα του μέσου Αμερικανού και ν’ αποκαλύψει τις ψευδαισθήσεις που του έχουν καλλιεργήσει τα μαζικά Μέσα Ενημέρωσης. Να καταργήσει τα σύνορα ανάμεσα στις διαφορετικές κουλτούρες. Κύριο γνώρισμα της γραφής του είναι οι προτάσεις με την ιδιότυπη στίξη και η «συνειδησιακή ροή», ο μηρυκασμός κάποιων εμμονών των ηρώων του, καθώς και ο απέραντος όγκος πληροφοριών γύρω από αντικείμενα της ανθρώπινης διανόησης όπως τα Μαθηματικά και τα λογικά παράδοξα, καθώς και το γεγονός ότι ανατρέπει την κυριαρχία της ποπ κουλτούρας στην Αµερική. Κατά κάποιον τρόπο, εισάγει την ιδέα της αφαιρετικότητας που απαιτούν τα Μαθηματικά ως παράγοντα νεύρωσης, ανατρέπει την απόσταση του αµερικανικού µεταµοντερνισµού από την καθημερινότητα των Αμερικανών και θεσπίζει ένα ζοφερό πεδίο αυτοκριτικής του δυτικού ανθρώπου.

Από τα φοιτητικά του χρόνια ακόµα, όταν σπούδαζε Φιλοσοφία, ο Ουάλας έπασχε από διεγνωσμένη κατάθλιψη και βρισκόταν σε αγωγή. Ήδη απολάμβανε την επιτυχία του δεύτερου βιβλίου του ενώ έγραφε σε λογοτεχνικά περιοδικά εθνικού βεληνεκούς όπως το «Harper's» και το «Atlantic» και παράλληλα δίδασκε δημιουργική γραφή στο Κολλέγιο Emerson του Ιλινόις και στο Κολλέγιο Pomona. Στο τέλος, η κατάθλιψη τον νίκησε. Στις 12 Σεπτεμβρίου του 2008, μόλις σαράντα έξι ετών, ο Ουάλας διέφυγε της προσοχής της συζύγου του Κάρεν Γκρην και απαγχονίστηκε στο γκαράζ του σπιτιού τους, στο Κλέρμοντ της Καλιφόρνια.

Σε μια από τις συνεντεύξεις του είχε πει: «Φαντάσου πως είσαι ένας υπερ-μορφωμένος πρωτοπόρος που αποφοιτά από το λύκειο και γράφεσαι σε ένα πανεπιστημιακό τμήμα δημιουργικής γραφής. Προερχόμενος από μια λογοτεχνική παράδοση πρωτοπόρων, διαπιστώνεις πως όλοι οι δάσκαλοί σου στο σχολείο αυτό είναι ρεαλιστές και δεν ενδιαφέρονται διόλου για το μεταμοντέρνο, γι’ αυτό και απορρίπτουν τη γραφή σου. Ε, λοιπόν, έχουν δίκιο. Η γραφή σου είναι πράγματι κακή. Τους μισείς μεν για την απόρριψη που έφαγες, όμως τους μισείς για λάθος λόγο. Τότε κατανοείς το ότι ο σπουδαίος καλλιτέχνης είναι, πάνω απ’ όλα, ο εαυτός του, έχει τη δική του οπτική κατακερματισμού της πραγματικότητας. Και αν αυτή είναι αυθεντική και αληθινή, γίνεται και αισθητή μέχρι το μεδούλι των οστών του αναγνώστη».

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.

Η σκούπα και το σύστημα