Δευτέρα 9 Φεβρουαρίου 2015

AΝΤΙΣΤΙΞΗ ΕΝΣΤΙΚΤΩΝ ΚΑΙ ΛΟΓΙΚΗΣ

Για το μυθιστόρημα του Aldous Huxley Αντίστιξη (μτφρ. Νίκος Σταμπάκης, εκδ. Μέδουσα).

Του Γιώργου Λαμπράκου

Ο Άλντους Χάξλεϊ (1894, Αγγλία – 1963, ΗΠΑ) είναι ένας από τους πιο διαβασμένους και μεταφρασμένους συγγραφείς του 20ού αιώνα. Περισσότερο γνωστός για τον Θαυμαστόκαινούργιο κόσμο (1932), τη δυστοπική ουτοπία που επηρέασε ανυπέρβλητα τη μεταγενέστερη δυτική λογοτεχνία, τέχνη και κουλτούρα, ο Χάξλεϊ έγραψε κι άλλα μυθιστορήματα που αξίζει να διαβάζει κανείς, ακόμα και σήμερα.

Η πολυσχιδής μόρφωσή του, η βαρυσήμαντη οικογενειακή κληρονομιά του (ήταν εγγονός του βιολόγου Τόμας Χάξλεϊ, βασικού υπερασπιστή του Δαρβίνου, ενώ ο αδερφός του, σερ Τζούλιαν, έγινε παγκοσμίου φήμης βιολόγος, και ο άλλος αδελφός του, σερ Άντριου, βραβεύτηκε με Νόμπελ ιατρικής), το ανήσυχο πνεύμα του (διάσημοι ήταν οι πειραματισμοί του με τα ψυχεδελικά ναρκωτικά, ενώ τα συναφή βιβλία του επηρέασαν ιδιαίτερα τη μεταπολεμική εποχή – π.χ. οι Doors πήραν το όνομά τους από το βιβλίο του Doors of Perception) και η βαθιά κατανόησή του για τις ριζικές μεταβολές, ιδίως τεχνοεπιστημονικής φύσης, του νεωτερικού κόσμου αποτελούν μερικούς από τους λόγους για τους οποίους κάποια βιβλία του εξακολουθούν να κεντρίζουν το ενδιαφέρον μας.

Η πολυσχιδής μόρφωσή του, το ανήσυχο πνεύμα του και η βαθιά κατανόησή του για τις ριζικές μεταβολές, ιδίως τεχνοεπιστημονικής φύσης, του νεωτερικού κόσμου αποτελούν μερικούς από τους λόγους για τους οποίους κάποια βιβλία του εξακολουθούν να κεντρίζουν το ενδιαφέρον μας.

Είναι λοιπόν καθ’ όλα ευπρόσδεκτη η πρόσφατη μετάφραση της Αντίστιξης(1928), ενός εκτενούς μυθιστορήματος που συνοψίζει με τον καλύτερο τρόπο τα προαναφερθέντα γνωρίσματα της κοσμοαντίληψης του Χάξλεϊ. Στην Αγγλία του Μεσοπολέμου, μέλη της μεσαίας και ανώτερης τάξης προσπαθούν να βρουν τον δρόμο τους μέσα σε έναν κόσμο που (τους) αλλάζει. Ο συγγραφέας Φίλιπ Κουόρλς, ένας κατεξοχήν εγκεφαλικός τύπος, καταγίνεται με τα προβλήματα της εποχής του και παραμελεί τη σύζυγό του Έλινορ, η οποία γοητεύεται από τον Έβεραρντ Γουέμπλι, τον ηγέτη του φασιστικού κόμματος. Η πλούσια Λούσι Τάνταμαουντ παίζει με τα συναισθήματα του δημοσιογράφου Γουόλτερ Μπίντλεϊκ (αδερφού της Έλινορ), ο οποίος την έχει ερωτευτεί παράφορα, ενώ παράλληλα διατηρεί σχέσεις με την παντρεμένη Μάρτζορι Κάρλινγκ, την οποία έχει αφήσει έγκυο. Ο πατέρας τού Μπίντλεϊκ, Τζον, είναι διάσημος όχι μόνο για τη ζωγραφική του, αλλά και για τη σκανδαλώδη ερωτική ζωή του. Ο Μόρις Σπάντρελ, ρέκτης της νύχτας και της διασκέδασης (και συνάμα θύμα της έλλειψης νοήματος, της κενότητας και της πλήξης), συνωμοτεί μαζί με τον νεαρό επιστήμονα και κομμουνιστή Ίλιτζ (μόνο το «Ουλιάνοφ» λείπει από το όνομά του…), βοηθό του λόρδου Έντουαρντ Τάνταμαουντ, με στόχο να διαπράξουν έναν δίκαιο, κατά τη γνώμη τους, φόνο. Ο Μαρκ Ράμπιον, ένας διανοούμενος που στηλιτεύει τις διαστροφές της μοντέρνας εποχής και νοσταλγεί έναν πιο φυσικό τρόπο ζωής, είναι παντρεμένος και ευτυχής με τη Μαρία Ράμπιον (και μαζί ο πιο ισορροπημένος και στιβαρός χαρακτήρας του βιβλίου), ενώ ο Ντένις Μπέρλαπ εκπροσωπεί (εντελώς υποκριτικά) τη χριστιανική κοσμοεικόνα, με δεδηλωμένο προσωπικό ήρωα τον Άγιο Φραγκίσκο.

Ο Aldous Huxley

Η Αντίστιξη είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα του τρόπου με τον οποίο ο Χάξλεϊ έβλεπε όχι μόνο τον κόσμο που τον περιέβαλλε, αλλά και τον μελλοντικό: συγκεφαλαιώνει όλους τους προβληματισμούς των πρώτων τριών δεκαετιών του 20ού αιώνα, και από αυτή την άποψη έχει μεγάλη ιστορική αξία. Μέσα από τους ήρωές του, η ζωή των οποίων παρουσιάζεται συγχρονικά και αντιστικτικά (όπως δηλώνει και ο τίτλος), ο Χάξλεϊ προβλέπει καίρια την εξέλιξη της δυτικής συνείδησης στον 20ό αιώνα μέχρι και τις μέρες μας: μιλάει για τον «κυνισμό της νέας γενιάς» («Τα παιδιά έχουν τα πάντα από νωρίς. Χορταίνουν διασκεδάσεις, εξοικειώνονται απο μωρά με όλες τις απολαύσεις […] Σήμερα οι νέοι έχουν βαρεθεί τα πάντα πριν ακόμη ενηλικιωθούν»), τις υπερβολές της καπιταλιστικής προόδου («Πρόοδος! Εσείς οι πολιτικοί όλο γι’ αυτή μιλάτε. Σαν να είναι κάτι που θα κρατήσει. Επ’ άπειρον. Κι άλλα αυτοκίνητα, κι άλλα μωρά, κι άλλη τροφή, κι άλλη διαφήμιση, κι άλλα λεφτά, κι άλλα απ’ όλα»), και τη μόλυνση του περιβάλλοντος («Μιλάτε για πρόοδο, ψήφους και μπολσεβίκους, και κάθε χρόνο αφήνετε ένα εκατομμύριο τόνους πεντοξειδίου του φωσφόρου να χύνονται στη θάλασσα. Είναι βλακώδες, είναι εγκληματικό […] Ταράζετε την ισορροπία. Και τελικά η φύση θα την αποκαταστήσει. Κι η διαδικασία θα είναι πολύ δυσάρεστη για σας»).

O Χάξλεϊ προβλέπει καίρια την εξέλιξη της δυτικής συνείδησης στον 20ό αιώνα: μιλάει για τον «κυνισμό της νέας γενιάς», τις υπερβολές της καπιταλιστικής προόδου και τη μόλυνση του περιβάλλοντος.

Πέραν αυτών φανερώνει και, πάντα διαμέσου των χαρακτήρων που εκφράζουν τις ιδέες τους, περιπαίζει τη μοντέρνα διαστροφή του ενστίκτου της επιθετικότητας («Οι άνθρωποι δεν πήγαν να πολεμήσουν επειδή έβραζε το αίμα τους. Πήγαν επειδή τους είπαν να πάνε· πήγαν επειδή ήταν καλοί πολίτες»), τις αυταπάτες των κομμουνιστών («Είναι παράλογα ξεμωραμένοι. Κάποιοι απ’ αυτούς δείχνουν να πιστεύουν στ’ αλήθεια ότι μια επανάσταση θα έκανε τους ανθρώπους ευτυχισμένους. Είναι χαριτωμένο…»), τον ανερχόμενο φασισμό («Δίνω μια δεκαετία στην τρέχουσα κατάσταση. Μετά απ’ αυτό θα ακολουθήσει η πιο αποκρουστική κι αιματηρή σύρραξη που έχει υπάρξει ποτέ», προφητεύει με ανατριχιαστική ακρίβεια ο Ράμπιον – αν κρίνουμε από τις γενικότερες απόψεις του, ο Ντ. Χ. Λόρενς, σύγχρονος του Χάξλεϊ, αποτέλεσε το πρότυπο γι’ αυτό τον χαρακτήρα), τις αθλιότητες του λογοτεχνικού συναφιού, αλλά και την εντεινόμενη μηχανική τυποποίηση που επιφέρει η τεχνοεπιστήμη (θέμα στο οποίο ο Χάξλεϊ θα διαπρέψει γράφοντας τον Θαυμαστό καινούργιο κόσμο).

Η Αντίστιξη είναι ένα μυθιστόρημα ριζωμένο στο πνεύμα του μοντερνισμού, όπου η εξέλιξη της συνείδησης παίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο, ενώ τα εξωτερικά γεγονότα παρουσιάζονται περισσότερο ως αφορμές για να ξεδιπλωθεί ο εσωτερικός κόσμος στο χαρτί.

Ο συγγραφέας στήνει λοιπόν έναν μυθοπλαστικό κόσμο όπου η βασική πλοκή είναι η αισθηματική και, ακόμα περισσότερο, διανοητική διαπλοκή των πρωταγωνιστών του. Εδώ, σημασία δεν έχει τόσο τι θα συμβεί παρακάτω, αλλά τι συμβαίνει ήδη στην ψυχή των πρωταγωνιστών, εξού και η δομή του βιβλίου είναι συχνά άναρχη. Από αυτή την άποψη η Αντίστιξη είναι ένα μυθιστόρημα ριζωμένο στο πνεύμα του μοντερνισμού, όπου η εξέλιξη της συνείδησης παίζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο, ενώ τα εξωτερικά γεγονότα παρουσιάζονται περισσότερο ως αφορμές για να ξεδιπλωθεί ο εσωτερικός κόσμος στο χαρτί. Από την άλλη, ο Χάξλεϊ μετέρχεται ένα κλασικό ρεαλιστικό ύφος, παίρνοντας αποστάσεις από τους γλωσσικούς μοντερνιστικούς πειραματισμούς (π.χ. των Τζόις, Γουλφ, Φορντ κ.λπ.), όντας πιο συγγενικός με συγγραφείς όπως π.χ. ο Φόρστερ, αλλά με σαφώς μεγαλύτερες δόσεις στοχασμού (πιο κοντά λοιπόν σε Κεντροευρωπαίους μοντερνιστές, όπως ο Μπροχ). Σε κάθε περίπτωση, ο ειρωνικός και σατιρικός τόνος του έργου το εντάσσει ομαλά στη μακρά σχετική παράδοση της αγγλοσαξονικής πεζογραφίας – σε ένα σημείο, μάλιστα, ο Χάξλεϊ βάζει τον Κουόρλς (που είναι μάλλον το άλτερ έγκο του) να σαρκάζει το ίδιο το μυθιστόρημα ιδεών.

Τέλος, οι αναφορές σε πολλούς συγγραφείς, στοχαστές και επιστήμονες της νεωτερικής εποχής (Πασκάλ, Μποντλέρ, Τολστόι, Γουέλς, Προυστ, Ζιντ, αλλά και Νεύτων, Δαρβίνος, Φρόιντ κ.ά.) όχι μόνο δεν κουράζουν, αλλά διανθίζουν το έργο με τους πνευματικούς στυλοβάτες του κόσμου μας. Η Αντίστιξη είναι ένα κατεξοχήν μυθιστόρημα ιδεών του μοντερνισμού, ένα στοχαστικό βιβλίο που αναζητά, όπως δηλώνει ένας ήρωάς του, «την τέχνη του ακέραιου βίου», τη δυσεύρετη ισορροπία ανάμεσα στο ένστικτο και τη λογική. Και, κυρίως διά του αντιθέτου, τη βρίσκει και μας την προβάλλει.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.